سرویس فرهنگ مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ زهرا اسکندری: کشور ایران در طول تاریخ جنگ تحمیلی بارها تحت تأثیر تسلیحات شیمیایی و میکروبی قرار گرفت. در جنگ ایران و عراق که از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸(۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۲۹ مرداد ۱۳۶۷) به طول انجامید، رژیم بعث عراق به‌طور گسترده‌ای از این نوع سلاح‌ها علیه نیروهای نظامی و غیرنظامیان ایرانی استفاده کرد. حملات شیمیایی نه تنها در جبهه‌های نبرد، بلکه در مناطق مسکونی و غیرنظامی نیز انجام شد. استفاده از سلاح‌های شیمیایی در این دوران، باعث ایجاد شرایط پیچیده‌ای در زمینه تلفات انسانی، آسیب‌های جسمی و همچنین مشکلات روانی برای بازماندگان شد. بسیاری از رزمندگان و مردم مناطق مختلف کشور به دلیل تماس با این مواد، از آسیب‌های جدی و برخی نیز از مرگ‌های غیرمستقیم ناشی از این حملات رنج بردند.
«وارد منطقه که شدم دیدم بدجور شیمیایی زده‌اند. جنازه‌های مردم از زن و و مرد و بچه در خیابان‌ها ریخته بود. چه صحنه‌هایی از مادران بچه به بغل دیدم که باهم از دست رفته بودند! چندین خانواده را دیدم که پدر در حال تلاش برای نجات همسر و فرزندان، همگی خشک و سیاه شده بودند. چقدر احشام و حیوانات در مسیر دیدم که اوضاع شان بهتر از انسان‌ها نبود.»این نقل‌قول‌ها، که برخی از آن‌ها مستند به شاهدان عینی جنگ هستند، گویای این واقعیت است که استفاده از سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ تأثیرات گسترده‌ای بر جامعه داشت. هنگامی که صحبت از قربانیان این سلاح‌ها می‌شود، اشاره به مسائلی است که در تاریخ جنگ ایران و عراق رخ داده است. این مسائل نه تنها برای افراد نظامی، بلکه برای مردم عادی در مناطق مختلف کشور نیز تهدیدات بزرگی به همراه داشت. در حقیقت، این موارد به‌عنوان یک تجربه مشترک در تاریخ جنگ برای بسیاری از افراد و خانواده‌ها به یادگار مانده است.
استفاده از این سلاح‌ها در جبهه‌های جنگ نه تنها به مرگ و میرهای فراوان انجامید، بلکه آثار بلندمدت و هولناکی نیز برای بسیاری از بازماندگان به جا گذاشت. گازهای شیمیایی که در جنگ تحمیلی استفاده شد، همچنان در بدن بسیاری از افراد وجود دارند و اثرات آن‌ها به عمق بدن آن‌ها نفوذ کرده است. «ماشین را پارک کردیم و خواستیم وارد سنگر فرماندهی شویم، یکدفعه در نزدیکی‌مان بمب شیمیایی زدند. کمی بعد داد می‌زدند: فرار کنین، شیمیایی! آمدیم بیرون. از چشم‌هایمان اشک می‌آمد. کم کم پوستم هم حساسیت نشان داد قرمز شد و خارش گرفت. رفتیم حمام صحرایی و همان‌جا دوش گرفتیم. علاوه بر لباس‌های نظامی خاکی، کاپشن‌های کره‌ای خوبی را هم که داشتیم سوزاندند. با اتوبوس رفتیم اهواز، بیمارستان شهید بقایی، تازه آنجا فهمیدم اوضاع چقدر خراب است.»
در حالی که استفاده از سلاح‌های شیمیایی از سوی عراق در جنگ تحمیلی ۸ساله به‌طور گسترده‌تر شد، نخستین استفاده از این سلاح‌ها توسط عراق به سال ۱۹۸۴ بازمی‌گردد. حزب بعث عراق در سال ۱۹۸۴ شروع به استفاده از گاز تابون کرد. با این حال، گاز تابون به دلیل هزینه بالای تولید و مشکلات در دسترسی به مواد اولیه، محدود به مقیاس خاصی از استفاده بود. به‌طور معمول، این گاز در عملیات‌های محدودتری به کار می‌رفت. بعدها، عراق به گازهای دیگر مانند وی‌ایکس و سارین روی آورد. گاز وی‌ایکس نسبت به سایر گازها دوام بیشتری داشت و به همین دلیل عراق به تدریج به استفاده از آن روی آورد. در سال ۱۹۸۸، عراق حدود ۴ تن از گاز وی‌ایکس در اختیار داشت. این سلاح‌ها می‌توانستند تأثیرات بلندمدتی بر سلامتی انسان‌ها بگذارند و موجب مشکلات مختلفی در سیستم‌های تنفسی و ایمنی بدن شوند.م اده‌ای شیمیایی که در حجم وسیع‌تری در دسترس او قرار داشت، گاز سارین بود.
همچنین گاز خردل، که یکی از دیگر مواد شیمیایی مورد استفاده در جنگ بود، اثرات طولانی‌مدت بیشتری داشت. گاز خردل می‌توانست منجر به سوختگی‌های شدید در پوست و آسیب‌های داخلی در بدن شود. علاوه بر آن، این گاز اثرات ماندگاری در سیستم‌های بیولوژیکی بدن داشت و می‌توانست باعث ایجاد انواع مشکلات مانند کوری، سرطان و ناباروری شود. استفاده از این گاز در مقیاس وسیع از سال ۱۹۸۳ به بعد صورت گرفت و عراق این سلاح‌ها را علیه نیروهای ایرانی و برخی از مناطق غیرنظامی به کار برد.
از سال ۱۳۶۳ استفاده گسترده عراق از گاز اعصاب، گاز تاول‌زا و گازهای عامل خون آغاز شد. ایران در طول جنگ ۸ ساله عراق ۳۸۷ بار با بمب شیمیایی، موشک و گلوله توپ مورد حمله قرار گرفت. بیش از ۱۰۰۰ تن گاز خردل سولفور در جبهه‌های جنگ توسط عراقی ها علیه مردم ایران استفاده شد.
در کنار استفاده از سلاح‌های شیمیایی، حملات عراق به مناطق غیرنظامی نیز اتفاقات دیگری را به دنبال داشت. از جمله این حملات می‌توان به حمله به شهر حلبچه اشاره کرد. این حمله که در ماه مارس ۱۹۸۸ به وقوع پیوست، یکی از شناخته‌شده‌ترین حملات شیمیایی به غیرنظامیان در تاریخ جنگ ایران و عراق بود. در این حمله، عراق با استفاده از بمب‌های شیمیایی، جمع زیادی از مردم کرد را در این منطقه به قتل رساند. این حمله با عنوان «کشتار حلبچه» شناخته می‌شود و تأثیرات آن همچنان بر جامعه کرد در عراق باقی مانده است. «آتش بی‌امان دشمن ادامه داشت. از زمین و هوا می‌بارید. به سمت کتابخانه شهر رفتم. آنجا کلی کتاب و مجله و جزوه، به زبان عربی و کردی در معرض نابودی بود. همه شیشه‌ها شکسته بود. سریع حاج محمد را پیدا کردم. گفتم: حاجی یک کامیون می خواهم برای بار کردن مدارک داخل کتابخونه. موافقت کرد؛ به جای یکی، دو کامیون فرستاد. همه کتاب‌ها و مدارک باقی مانده را در دو کامیون بار کردیم و روانه کرمانشاه شد و از آنجا به تهران رسید.»
محکومیت عراق، بدون ذکر نام!
در طول جنگ، ایران از شورای امنیت سازمان ملل خواست تا به استفاده از سلاح‌های شیمیایی توسط عراق واکنش نشان دهد. پس از پیروزی ایران در عملیات بیت‌المقدس و بازپس‌گیری خرمشهر، شورای امنیت در تاریخ ۲۱ تیر ۱۳۶۱ قطعنامه ۵۱۴ را صادر کرد که در آن خواستار پایان دادن به جنگ و توقف درگیری‌ها شد. در ابتدا، شورای امنیت از ذکر نام عراق به‌عنوان طرف متجاوز خودداری کرد. در دهم فروردین ۱۳۶۳، شورای امنیت برای اولین بار، استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق را محکوم کرد، اما باز هم بدون اشاره به نام عراق. در پنجم اردیبهشت ۱۳۶۳ نیز این محکومیت مجدداً تکرار شد اما مانند دفعات گذشته بدون ذکر نام کشور عراق.
در سال ۱۳۶۵، گزارش‌هایی از سازمان ملل مبنی بر استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی در جبهه‌های جنگ منتشر شد. این گزارش‌ها موجب شد تا دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت در تاریخ‌های ۱۶ و۲۱ مارس ۱۹۸۶، به‌طور رسمی عراق را به‌دلیل استفاده از این سلاح‌ها محکوم کنند. این اولین بار بود که شورای امنیت به‌طور مستقیم و با ذکر نام عراق، استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق را محکوم می‌کرد. با این حال، این اقدامات نتوانست به‌طور موثر از تکرار چنین حملاتی جلوگیری کند.
این رویدادها تنها بخشی از مجموعه وقایعی است که در طول جنگ تحمیلی بین ایران و عراق در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ رخ داد. استفاده از سلاح‌های شیمیایی یکی از جنبه‌های مهم و مورد بحث این جنگ بود که آثار آن همچنان در حافظه جمعی مردم ایران و عراق باقی‌مانده است. این حملات علاوه بر خسارات انسانی، تأثیرات زیادی بر محیط زیست و منابع طبیعی در مناطق آلوده به این سلاح‌ها گذاشت. برخی از مناطق به‌طور کامل غیرقابل سکونت شدند و افراد زیادی به دلیل بیماری‌های ناشی از این سلاح‌ها درگذشتند یا با مشکلات جدی مواجه شدند.
در نتیجه، سلاح‌های شیمیایی یکی از ابزارهای جنگی بودند که تأثیرات عمیقی بر سرنوشت مردم این دو کشور گذاشتند و این موضوع همچنان یکی از مسائل مورد توجه در مطالعات جنگ و حقوق بشر است.
نظر شما