سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): خرم‌آباد از کهن‌ترین سرزمین‌های ایران است که به واسطه داشتن طبیعتی بکر و آثار تاریخی و طبیعی ارزشمند، اینک در آستانه جهان‌شهر شدن است.
کمتر کسی است که به خرم‌آباد آمده باشد و مسحور دژ بزرگ و مستحکم «فلک‌الافلاک» نشده باشد، اثری که همچون نگین بر تارک شهر می‌درخشد.
میانه شهر خرم‌آباد، بر فراز تپه‌ای آهکی، بزرگ و سنگی مشرف به رودخانه‌ای که از شرق و جنوب تپه می‌گذرد، قلعه «فلک‌الافلاک» قرار دارد؛ ساختمانی با مصالح سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک با دیوارهای محکم و بلند و برج دیده‌بانی با پایه‌هایی که بر روی تیغه‌های سنگی و بنای قلوه سنگی استحکام دارد.
بنای نخستین آن به پیش از اسلام برمی‌گردد؛ گویا در سده سوم میلادی، شاید حدود سال ۲۵۹ میلادی / ۳۶۳ قبل از هجرت، به دستور شاپور اول ساسانی (۲۴۱-۲۷۲ م) ساخته / بازسازی شده است.
سیاحتگرها و تاریخ‌نگارها نام قلعه فلک‌الافلاک را به صورت‌های گوناگون ضبط کرده‌اند: دژ شاپورخواست / سابرخواست، قلعه شاپورخواست، قلعه خرم‌آباد، قلعه دوازده‌بُرجی و قلعه فلک‌الافلاک.
از نامهای اولیه این بنا در متون کهن فارسی خبری نیست و دژ شاپورخواست، قدیم‌ترین نامی است که در برجای‌مانده‌های ایرانی از قلعه یادشده دیده‌ایم. این قلعه بعدها که شهر جدید خرم‌آباد در شمال شاپورخواست رونق گرفت، به نام قلعه خرم‌آباد مشهور شد و از دوره قاجار - و بنا بر روایتی از روزگار افشاریه - به دنبال تغییرهایی که انجام دادند، قلعه، فلک‌الافلاک نام گرفت.
روایت نام‌گزینی قجری به عهد فتحعلی‌شاه قاجار و زمانه حکمرانی محمدعلی میرزا دولتشاه در لرستان برمی‌گردد.
پس از ورود نظامی‌ها در سال ۱۳۰۲ خورشیدی، نام قلعه سپه / دژ سپه بر این قلعه گذاردند که پذیرش عامه نیافت.
عده‌ای از خرم‌آبادی‌های کهنسال به این بنا «قلا» و «فلک افلا» می‌گویند؛ اما گروهی از بدنه جامعه آن حدود را به سبب حصار پیشین «دوازده‌بُرجی» می‌نامند. در هر عصری با هدف بازسازی تغییرهایی در ساختمان قلعه و دامنه‌اش داده‌اند. بیرونی اولیه قلعه و برج‌های بلندش با وجود استحکام دژ و بارویش بر اثر گذر زمان و حادثه‌های گوناگون از میان رفته‌اند و حصار و برج‌های پیرامونش ویران شده‌اند.
اما به سبب جایگاه بی‌مانند، ویژگی‌های ساختمان، کنگره‌ها و دریچه‌ها، چاه و چشمه پُر آب در دامنه‌اش، همواره از اهمیت خاص برخوردار بوده است.
این قلعه دیرزمانی اردوگاه اسیرهای رومی، روزگاری خزانه جواهر و ثروت بدربن حسنویه، زمانی دژ امن، مستحکم و تا حدودی تسخیرناپذیر نظامی، چندین سده کاخ اتابکان لُر کوچک، سال‌ها مقرّ والی‌ها و حُکام لُرستان و دهه پایانی سده سیزدهم خورشیدی متروکه بود.
در حاکمیت پهلوی نیز به ترتیب انبار ابزارهای جنگ، بازداشتگاه تبعیدی‌ها و زندانی‌های سیاسی، مرکز ضبط و پخش رادیو لشکر لرستان و بایگانی ارتش شد.
قلعه فلک‌الافلاک دهم مهرماه ۱۳۴۸ با شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و از سال ۱۳۴۹، پس از یک دوره بازسازی طولانی، به‌عنوان محل برگزاری نمایشگاه، بعدها موزه و به‌طور کلی در ۵۰ سال اخیر با افت‌وخیز به مجموعه‌ای فرهنگی، هنری و گردشگری تبدیل شد.
دژ شاپورخواست، امروز با وسعت ۵۳۰۰ متر مربع بنا با هشت برج و دو صحن (صحن اول ۳۱ × ۲۲/۵ و صحن دوم ۲۹ × ۲۱ متر)، شماری اتاق و تالار دارد که در هر بازسازی، دستخوش تغییر شده‌اند.
شهرت قلعه فلک‌الافلاک در هر دوره تفاوت دارد. نام قلعه در نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی، اول بار پس از ۲۸ امرداد ۱۳۳۲ به سبب آن‌که حبس‌گاه شماری از مشاهیر شد، بیش از هر زمانه‌ای بر سر زبان‌ها افتاد. اکنون نیز سال‌هاست به عنوان یکی از دیدنی‌های جهان شناخته می‌شود و از آن مکان‌هایی است که وقتی به آن پا می‌گذارید، حس تاریخ باستان را در تمام وجود خود حس می‌کنید.
قدم زدن در شاهکار معماری جهان
هنگام ورود به قلعه فلک‌الافلاک باید از تعدادی پله بالا بروید، وقتی وارد قلعه شدید، در ابتدا حیاط قلعه را خواهید دید که در آنجا چاه معروف فلک‌الافلاک و حمام قرار دارند، سپس از پله‌های برج باید بالا رفت در این لحظه است که منظره زیبایی از شهر خرم‌آباد روبروی شما قرار خواهد گرفت.
در داخل قلعه، چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چندین تالار کوچک، اتاق‌ها و دروازه‌هایی قرار دارد.
دو حیاط در این قلعه توسط چهار برج احاطه شده‌اند. دو مورد از این برج‌ها در شمال و شمال غربی و دو مورد دیگر در جنوب غربی و جنوب قرار دارند.
حیاط دوم نیز همانند حیاط اول از تالارهای بزرگی تشکیل شده است که به یکدیگر راه دارند و همین قسمت تبدیل به موزه شده است؛ البته در قلعه فلک‌الافلاک دو موزه مردم‌شناسی و باستان شناسی وجود دارد که آداب و رسوم و اشیای تاریخی این سرزمین به نمایش گذاشته شده است.
در هر گوشه از ۱۲ سالن موزه مردم‌شناسی جلوه‌های دیدنی از فرهنگ، باورها و زندگی بومی مردم لرستان را خواهید دید.
بازدید از آیین‌های مردم لرستان
موضوعات به نمایش گذارده شده در این موزه شامل باورها و اعتقادات مردم این دیار درباره چشم‌زخم‌ها و تولد، ابزار و وسایل روشنایی سنتی، کتابت و لوازم مربوط به آن، پوشاک سنتی مردان و زنان، ابزار و صنایع کشاورزی بومی، موسیقی محلی، آهنگر محلی، گالری عکس از مناظر طبیعی و زندگی مردم، صحنه‌هایی از مراسم عروسی، گالری عکس‌هایی از دوره قاجار، مشاغل سنتی خراطی، سراجی، گیوه‌دوزی، ورشوسازی، ویترین‌هایی از ظروف و وسایل مهمانوازی، مراسم سوگواری و گورنگاره‌های حجاری شده، سالن مخصوص نمایش فیلم و اسلاید، مرد موتاب، زنان در حین بافت سیاه چادر، قالی، گلیم، جاجیم، ویترین نمونه‌هایی از بافته‌های لری، ماکتی از سیاه چادر، صحنه‌هایی از فعالیت زنان عشایر و روستایی، سالن موسیقی و نمایش انواع سازهایی لری و چهره‌های برجسته موسیقی لرستان، صحنه‌ای از شکار، آسیاب آبی و سالن ابزار و وسایل پخت نان و … است.
این مجموعه با بهره‌گیری از ابزار و وسایل گردآوری شده از صحنه‌های واقعی زندگی روزمره مردم و چیدمان مناسب آنها در ویترین‌ها و صحنه‌های ایجاد شده، منظره‌های خاطره‌انگیزی را در ذهن هر بیننده‌ای بر جای می‌گذارد.
در قسمت شمالی اولین حیاط نیز حمام قرار دارد و آب مورد نیاز این حمام توسط چاه تامین می‌شده است که تا اواخر حکومت قاجار از این حمام استفاده می‌شده است.
موزه قلعه فلک‌الافلاک مرجع باستان‌شناسی غرب کشور هستند
رامین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی قلعه فلک‌الافلاک در گفت‌وگو با ایبنا گفت: پس از پیروزی انقلاب اسلامی این مکان به وزارت ارشاد تحویل داده شده و بعد از دوران جنگ کارهای عمرانی و آبادانی در این مکان رونق گرفته و دو موزه در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد افتتاح شد که به‌نوعی مرجع مردم‌شناسی و باستان‌شناسی غرب کشور است که آداب، رسوم، باورها، اعتقادات، سنت‌ها و پوشش‌ها در این موزه‌ها به نمایش گذاشته شده است.
افتتاح موزه باستان‌شناسی قلعه فلک‌الافلاک
موزه باستان‌شناسی قلعه فلک‌الافلاک نیز امسال همزمان با نخستین روز از نوروز ۱۴۰۴ با به نمایش گذاشتن ۱۰۰ هزار سال تاریخ لرستان افتتاح شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان به ایبنا گفت: این موزه دارای سه سالن، ۲۲ ویترین و ۲۸۰ شی فرهنگی و تاریخی است و برخی از این اشیا، از موزه ملی ایران به این موزه منتقل شده که حاصل کاوش‌های دهه ۶۰ در دره خرم‌آباد است.
عطا حسن‌پور گفت: یکی از ویژگی‌های مهم این موزه، ارتباط عینی و ملموس‌تر با اشیا از طریق گرافیک محیطی و تایم‌لاین‌های تاریخی و بازسازی بخش مهمی از زندگی انسان‌های پیش از تاریخ در غارهای خرم‌آباد و نحوه انتقال تجربه ابزارسازی و شکار حیوان به نسل بعد خودش است.
وی افزود: ۱۷ هزار شیء تاریخی در موزه و گنجینه قلعه فلک‌الافلاک خرم‌آباد نگهداری می‌شود که برای شناخت پیشینه استان به گردشگران و مسافران کمک می‌کند.
حسن‌پور همچنین گفت: کاوش‌های باستان‌شناسی اخیر در غار قمری خرم‌آباد، به کشف شواهد ارزشمندی از سکونت انسان در بازه زمانی ۴۰ تا ۸۰ هزار سال پیش و همچنین دوره‌های اواخر پیش از تاریخ، تا تاریخی پس از آن منجر شده است.
ردپای نئاندرتال‌ها در خرم‌آباد
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان افزود: براساس اظهارات تیم کاوش این مجموعه، آثار به دست آمده از دوره پارینه سنگی میانه شامل ابزارهای سنگی، استخوان‌های حیوانات شکارشده مانند بزکوهی و گوزن و بقایای اجاق آتش است که بر اساس برخی آثار به دست آمده توسط متخصصین پارینه سنگی، به احتمال فراوان این آثار متعلق به انسان‌های نئاندرتال است.
اما درباره این قلعه نویسندگان لرستانی کتاب‌های مختلفی نوشته‌اند که از آن جمله می‌توان به کتاب «فلک‌الافلاک» دربرگیرنده عکس‌های حجت‌الله سپهوند از قلعه باشکوه فلک‌الافلاک و دیگر آثار تاریخی شهر خرم‌آباد است که نشر خانه فرهنگ و هنر گویا در سال ۱۴۰۱ اقدام به انتشار آن کرد.
عکس‌های کتاب حاصل تلاش ۴۰ ساله سپهوند است و روزها و خاطرات این بنای باستانی را در چهار دهه گذشته نشان می‌دهد.
یعقوب لطفی در کتابی با عنوان «قلعه فلک‌الفلاک؛ زندان سرد رژیم پهلوی» به وضعیت زندانیان سیاسی در این قلعه پرداخته است. در انتهای کتاب تصاویری از استبداد رضاخانی تا عکس‌های متعددی از قلعه فلک‌الافلاک قابل مشاهده است. این بخش نماهایی مانند ضلع غربی قلعه، راهروهای داخلی فلک‌الافلاک، پرسپکتیوهای برشی از زوایای مختلف قلعه، تصاویر هوایی از فلک‌الافلاک و منطقه قلعه را به صورت سیاه و سفید به نمایش می‌گذارد و در ادامه چهره برخی از مبارزان زندانی در فلک‌الافلاک آورده شده است.
تصاویر کتاب، زندانی شدن جمعی از عشایر تا تصاویری از زندانیان و مبارزانی مانند آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی، محمد مصدق، محمدعلی توفیق، شهید نواب صفوی و رهبر نهضت و انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی (ره) را به نمایش گذاشته است.
کتاب «فلک‌الافلاک: زندان سرد پهلوی» از سوی موزه عبرت ایران منتشر شده است. این اثر با هدف شناخت و آگاهی از بخشی از تاریخ نانوشته سرزمین ایران و شرح دلاوری‌ها و مقاومت‌های فرزندان این مرزوبوم به رشته تحریر درآمده است.
سیدفرید قاسمی نیز «خاطره‌های فلک‌الافلاک» شامل خاطرات زندانیان سیاسی قلعه فلک‌الافلاک در شهر خرم‌آباد را به رشته تحریر درآورده و از سوی انتشارات جهان کتاب منتشر کرده است.
خرم‌آباد در آستانه جهان‌شهر شدن
پرونده ثبت جهانی دره تاریخی خرم‌آباد تیرماه سال جاری در بلغارستان بررسی و نتیجه نهایی آن اعلام می‌شود.
بنا به گفته رئیس کل موزه ملی ایران وقتی شهری به عنوان یک ثبت جهانی معرفی می‌شود، دارای شناسنامه و دائم پایش شده و در کتاب‌های درسی جهان قرار می‌گیرد، همچنین موجب رونق اقتصادی و اعتماد عمومی قرار می‌گیرد.
بازدید از قلعه فلک‌الافلاک برای کسانی که به تاریخ، فرهنگ و معماری علاقه‌مند هستند، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی خواهد بود.
با قدم زدن درون این دژ می‌توانید حس و حال تاریخ را لمس کنید و با یادگاری‌هایی از گذشته به دنیای امروز برگردید. این قلعه تنها یک مکان گردشگری نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی خرم‌آباد و ایران است که حتماً باید از آن بازدید کرد.
نظر شما