خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) ـ به گزارش ستاد خبري سراهاي اهل قلم نمايشگاه كتاب تهران، نشست «مباني روش‌هاي پژوهش آميخته» صبح امروز، 18 ارديبهشت با سخنراني دكتر حميدرضا جمالي، استاديار دانشگاه تربيت‌معلم تهران و رييس پژوهشكده اطلاعاتي پژوهشگاه علوم، فناوري و اطلاعات ايران در سالن كارنامه نشر نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران برگزار شد.

دكتر حميدرضا جمالي در ابتداي نشست با ارايه تعاريفي از روش تحقيق و فعاليت محقق گفت: تحقيق يعني در جستجوي حقيقت واقعي و آنچه با حواس و ابزارهاي مناسب قابل مطالعه است. محقق نيز به دنبال يافتن راه حل براي يك معضل، يافتن مجهول، پاسخ و … است. نخستين بخش از تقسيم‌بندي اركان يك پژوهش، مساله پژوهش (سوال اصلي) است.

وي با تاكيد بر تفاوت ميان مساله (problem) و سوال (question) در يك تحقيق گفت: مساله از علم ناشي مي‌شود و سوال از جبر. البته هر دو اين عناصر از خلاء در دانش برگرفته‌اند، اما سوال داراي جواب مشخص است كه پاسخ يك مساله به راحتي به دست نمي‌آيد، بنابراين آنچه يك تحقيق با آن سروكار دارد، مساله پژوهشي است.

جمالي با تاكيد بر اينكه هر تحقيقي داراي هدف و فرضيه (حدس علمي) مشخصي است، اظهار داشت: فرضيه يك پژوهش بايد مستند، متكي بر پيشينه پژوهشي و مشاهدات سيستماتيك باشد. محقق يك پژوهش پس از به دست آوردن فرضيه بايد روش يا method خود را مشخص كند، روش تحقيق جزو گام‌هاي اجرايي هر پژوهش محسوب مي‌شود، همچنين هر تحقيقي داراي نوع خاصي از جمله كاربردي، بنيادين و توسعه‌اي است.

استاديار دانشگاه تربيت‌معلم تهران درباره اجزاء پژوهش توضيح داد: نخستين جزء هر پژوهش، پيشينه آن محسوب مي‌شود كه شامل يادداشت‌هاي مستقيم و غيرمستقيم در ارتباط با موضوع تحقيق است، هدف از نگارش پيشينه يك تحقيق، مشخص كردن وضعيت و توجيه موضوع پژوهش با ديد انتقادي است. ديگر اجزاء پژوهش شامل پيش‌فرض‌ها، متغيرها (مستقل، وابسته، دخيل) و تعاريف اند.

وي تعاريف ارايه شده در هر پژوهش را به دو دسته مفهومي و عملياتي تقسيم كرد و افزود: تعريف مفهومي شامل آنچه از متون مختلف به دست مي‌آيد و تعريف عملياتي، تعاريف خاص است. درصورتي كه هدف پژوهش دست يافتني باشد، بنابراين پرسش‌ها نيز اساسي و قابل پاسخگويي خواهند بود.

جمالي، روش تحقيق را گامي براي گردآوري داده‌ها برشمرد و اظهار داشت: روشگان يا روش‌شناسي رويكرد مورد استفاده محققان براي هدايت و انجام پژوهش ناميده مي‌شود. روشگان نوعي جهان‌بيني است كه بر چگونگي ارايه سوال پژوهش و تقسيم در مورد روش و تحليل داده‌ها نظير روش پديدارشناسي يا گراندد تئوري تاثيرگذار خواهد بود.

وي درباره پارادايم يك تحقيق توضيح داد: پارادايم، درك فلسفي است كه يك رهيافت پژوهشي خاص از آن ناشي مي‌شود يا مجموعه باورهايي كه بر چگونگي انجام پژوهش توسط محقق شكل مي‌گيرد. اين واژه براي نخستين بار توسط «توماس كوهن» درباره انقلاب‌هاي علمي بكار رفته است.

جمالي، اهداف يك تحقيق را شامل شناسايي، توصيف، اكتشاف، توجيه، پيشگويي و كنترل برشمرد و توضيح داد: يكي از مهمترين و پرپيشينه ترين پاردايم‌ها، اثبات گرايي يا positivism نام دارد، اين پارادايم در گذشته بر بحث‌هاي پژوهشي استوار بوده و داراي روش‌هاي تحقيق كمي است. استفاده كنندگان از اين روش معتقد به نظم طبيعي و قابل پيش‌بيني مباحث اند. اين روش تحقيق از طريق حواس انجام مي‌شود. يكي از ويژگي‌هاي اين روش اين است كه يافته‌هاي تحقيق مستقل از محقق عمل مي‌كند، درحالي كه تحقيق كيفي اينگونه نيست و محقق بر بخش‌هاي مختلف تحقيق تاثيرگذار است.

وي با تاكيد بر اينكه در پارادايم اثبات‌گرايي تحقيقات از نوع كمي صورت مي‌گيرد، افزود: از جمله ويژگي‌هاي تحقيق كمي اندازه‌گيري متمركز، تاكيد بر الگوهاي علوم طبيعي و استفاده از روش‌هاي قياسي است. برخي روش‌هاي گردآوري داده‌هاي كمي در پارادايم اثبات‌گرايي شامل پرسشنامه، مصاحبه، مصاحبه ساختار يافته، مشاهده سازمان يافته، تحقيقات آزمايشگاهي و شبه آزمايشگاهي و در نهايت تحليل محتوا مبتني بر نظام كدگذاري و عدد و رقم اند.

جمالي نقاط قوت پژوهش كمي را اينگونه تشريح كرد: آزمون و اعتبار سنجي نظريه‌هاي موجود درباره چگونگي و تا حدودي چرايي رخداد پديده، آزمون فرضيه‌هايي كه قبل از گردآوري داده‌ها ساخته شدند، امكان تعميم منابع در صورت استفاده از نمونه احتمالاتي با اندازه كافي براي گردآوري داده‌هايي كه امكان پيش‌بيني‌هاي كمي را ايجاد مي‌كنند، مفيد است. محقق با استفاده از اين روش مي‌تواند شرايطي ايجاد كند كه تاثير همزمان بسياري از متغيرها حذف و رابطه علت و معلولي يك متغير ارزيابي شود. گردآوري داده‌ها در برخي روش‌هاي كمي نسبتا آسان و سريع است، تحليل داده‌ها نيز وقت كمتري از محقق صرف خواهد كرد و در نهايت داده‌ها و پژوهش‌هاي كمي براي افراد بالادست و صاحب قدرت از اعتبار بيشتري برخوردار است.

وي درباره نقاط ضعف روش پژوهش كمي گفت: دانش توليد شده از اين طريق ممكن است بيش از اندازه انتزاعي يا كلي باشد و نتوان آنها را به صورت مستقيم براي شرايط يا افراد بومي بكار برد، همچنين محقق ممكن است به دليل تمركز بر آزمون نظريه يا فرضيه و غافل شدن از توليد فرضيه يا نظريه، پديده‌هايي رخ داده را ناديده بگيرد.

جمالي درباره ديگر پاردايم‌هاي روش تحقيق در دنياي امروز با عنوان «طبيعت گرايي و ساختار گرايي constructuralism» توضيح داد: در پاردايم طبيعت گرايي، واقعيت ثابت نيست، بلكه در يك بستر وجود دارد و تفاسير متعددي مي‌توان از آن داشت، هيچ چيز به طور مطلق درست يا غلط نيستند و درستي و غلطي در يك بستر معنا پيدا مي‌كند و پاردايم ساختارگرايي نيز تمايل به نسبي‌گرايي دارد، به اين معنا كه امر مطلق وجود ندارد.

وي با تاكيد بر اينكه در چارچوب پاردايم‌هاي طبيعت گرايي و ساختارگرايي از پژوهش‌هاي كيفي استفاده مي‌شود، اظهار داشت: در اين دو رويكرد با متن، فيلم، مصاحبه، فايل صوتي و در نهايت محتوا سروكار داريم. تحقيق كيفي مربوط است به پيدا كردن آنچه مردم تفكر، احساس و ابزار مي‌كنند. يكي از ايرادات اساسي اين روش نيز همين تحت تاثير افراد مختلف بودن است.

جمالي اظهار داشت: براساس اين پاردايم‌ها مي‌توان از روش‌هاي تحقيق پديدارشناسي يا گراندد تئوري استفاده كرد كه پيشتر به تفضيل درباره روش گراندد تئوري در نشست‌هاي نمايشگاه كتاب صحبت شده است. 

بيست و چهارمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران تا 24 ارديبهشت ماه در مصلاي امام خميني (ره) داير است.