به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در این مراسم ابتدا دکتر علی اشرف مجتهد شبستری، ريیس انجمن و سفیر پيشين جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان در سخنرانی خویش با اشاره به خدمات ارزنده استاد صدرالدین عینی، شخصیت فرهنگی، سیاسی و ادبی ایشان گفت: استاد عینی دیدي گسترده داشت و در شکل گیری تاجیکستان کنونی خدمات شایسته انجام داد و تاجیکان مدیون این چهره بزرگ فرهنگی اند؛ هرچند متاسفانه در باره این ادیب در ایران کار جالب کمتر انجام شده است. 

دکتر علی رواقی، محقق و تاجیک‌شناس نیز که چند سال پیش «نمونه ادبیات تاجیک» نوشته استاد عینی را با تصحیح و ویرایش در ایران منتشر کرد، از خدمات استاد عینی در رشد و گسترش زبان فارسی تاجیکی در آسیای میانه یاد کرد و گفت: استاد عینی را می‌توان بدون تردید پدر زبان فارسی تاجیکی معاصر در آسیای میانه خواند؛ زیرا ایشان با توجه به شناخت و آگاهی‌ای که از ادبیات فارسی و غنای آن داشت، نویسندگان این خطه را راهنمایی کرد تا با زبان محلی خود بنویسند؛ در نتیجه هزاران واژه و ترکیب ناب فارسی وارد زبان ادبی شد و به نوعي يك رقابت زبانی بین ادیبان این کشور به وجود آمد و به زبان فارسی این سرزمین پویايی تازه بخشید. 

وی افزود: این دانشمند تسلط کامل بر زبان و ادب فارسی داشت و در معرفی چهره‌های مشهور ادب فارسی چون رودکی، فردوسی، واصفی، بیدل دهلوی،... تالیفات فراوانی تقدیم ادب‌دوستان کرد.

شاه منصور شاه میرزا، نماینده فرهنگی تاجیکستان در سازمان اکو که از دیگر سخنرانان انجمن بود، نقش استاد عینی را در شکل‌گیری ژورنالیزم، نقد ادبی و شعر نو در آسیای مرکزی قابل ملاحظه خواند و افزود: استاد عینی با شعر و اندیشه و مقاله‌هاي موثر خود در مقابل امارت بخارای فاسد مبارزه کرد. 

شاه‌‌میرزا یادآور شد: وی به ضرورت مطبوعات در آن روزگار توجه عمیق داشت و نوشته بود، «روزنامه هر قوم زبان آن قوم است و قومی که روزنامه ندارد گویا زبان ندارد.» استاد عینی با نوشتن «نمونه ادبیات تاجیک» به دشمنان قوم تاجیک که وجود آن را انکار می‌کردند ثابت كرد که این قوم دوروزه و دیروزی نیست؛ بلکه تاجیکان خدمت بسیاری را در فرهنگ آسیای میانه انجام داده‌اند و تالیف این کتاب موجب شد تاجیکان را به رسمیت بشناسد و جمهوری تاجیکستان در سال 1929 میلادی شکل بگیرد.

استاد عینی(1878-1954) در بخارا به دنیا آمده بود و در شهر دوشنبه درگذشت. وی بنیادگذار ادبیات نوین تاجیک و ازبک بوده است. وی آثارش را با دو زبان فارسی و ازبکی می‌نوشت. از مهم ترین آثار او می‌توان به جلادان بخارا، غلامان، یتیم، آدینه، تاریخ امیران منغیت بخارا، یادداشت‌ها(در 5 جلد)، نموده ادبیات تاجیک، مرگ سودخور، مکتب کهنه اشاره کرد. 

عینی در شعر نیز دست داشت و نخستین شعر نو را در آسیای میانه او سروده است. نخستین کتاب درسی جدید با نام تهذیب الصبیان نيز نوشته اوست. هم اکنون در تاجیکستان شهرستان و تئاتر و دانشکده تربیت معلم شهر دوشنبه به اسم او نامگذاری شده و عکس او بر پول ملی تاجیکستان (سامانی) جای گرفته است. 

دکتر شفیعی کدکنی در نوشته‌ای استاد عینی را بیهقی زمان و استاد سعید نفیسی او را علامه دوران خوانده‌اند.