خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا): كتاب «اصول دستور زبان سومري و تاريخ و باستان‌شناسي» با زباني علمي، ولي ساده، آموزش‌هاي اساسي زبان سومري را ارايه مي‌كند. اهميت كتاب «هايز» در اين است كه شيوه «خودآموز» دارد و بدون معلم نيز قابل استفاده است. آنچه خواننده در اين اثر آموزشي مي‌تواند بيابد، عبارت‌هاي عمومي زبان سومري و نظام نگارشي آن است. 

همراه با آن، يك رشته مباحث علمي هم مطرح شده است. هر درس شامل فهرست واژگان، نشانه‌هاي خط ميخي، ترجمه و آوا نويسي آنهاست. در ضمن، تفسير واژگان، تصوير دست‌نويس و عكس كتيبه، آوا نويسي، كلمه نويسي و ترجمه آنها نيز آورده شده است. از بحث‌هاي تاريخي نيز غفلت نشده و متن‌هايي براي تمرين و دوره كردن هر درس درج شده است. 

هر چند كه هنوز دانش زبان سومري در آغاز راه است و آن گونه كه «هايز» نويسنده كتاب، گوشزد مي‌كند، آثار گسترده‌اي درباره اين زبان وجود ندارد. با اين همه مي‌توان اين خودآموز زباني را دريچه‌اي براي شناخت جهان رازآميز و با شكوه سومري دانست. 

كتاب با پيشگفتاري كوتاه درباره اهميت زبان سومري، مشكلات اين زبان و زمينه‌هاي تاريخي و كتيبه‌هاي مورد استفاده آغاز مي‌شود. در اين پيشگفتار، نويسنده يادآوري مي‌كند كه مطالعه سومر براي شناخت بين‌النهرين باستان، از بديهيات است. افزون بر اين كه دانستن اين زبان، مقدمه‌اي براي فهم زبان سامي هم است. 

از نگاه «هايز»، «تنها از طريق دانش سومري مي‌توان تفاوت بين ريشه سامي باستان كلمه اكدي و كلماتي را كه تحت نفوذ زبان سومري ساخته شده‌اند، مشخص كرد» از سويي ديگر، همان گونه كه مترجم كتاب اشاره مي‌كند، براي ما شناخت زبان و تمدن سومري، آگاهي از بخش‌هايي از تاريخ سرزمين ايران، به ويژه در ناحيه جنوب، است. پيوند زبان سومري با گويش‌هاي شمال خليج فارس نيز تاكيد ديگري بر ضرورت شناخت اين زبان است. 

«هايز» مي‌نويسد كه دانشمندان زبان شناس، زبان سومري را به خوبي زبان اكدي نمي‌شناسند، زيرا شماري از تركيبات صرفي (واژ شناسي) و نحوي زبان سومري روشن نشده‌اند. سپس برخي ديگر از دلايل ناشناخته ماندن بسياري از جزييات اين زبان باستاني را توضيح مي دهد؛از جمله اين كه هنوز زبان هم خانواده سومري شناخته نشده است و از ديد توارث زباني پيدا نيست كه اين زبان مُرده است يا آن را بايد زباني زنده تلقي كرد. 

«هايز» مي‌نويسد كه اين مشكلات گاه ممكن است كه دو ترجمه از يك كتيبه را آنقدر متفاوت كند كه خواننده دچار اين تصور بشود كه با دو متن جداگانه رو به رو است. از اين روست كه محققان زبان سومري هنوز نتوانسته‌اند بر روي يك دستور زبان واحد توافق كنند،اما آنچه دلگرم كننده است و از ميزان دشواري‌هاي زبان سومري مي‌كاهد اين است كه اين زبان صرف گسترده‌اي ندارد و فراگيري آن آسان‌تر از زباني مانند زبان اكدي است. 

نويسنده كتاب، اين را يادآوري مي‌كند كه كتيبه‌هاي مورد استفاده او، همگي متعلق به سنگ نبشته‌هاي سلطنتي سلسله «اور» سوم (تقريبا 2112 تا 2004 پيش از ميلاد) است. سلسله «اور» توسط «اور ـ نامو» تاسيس شد. حكومتگاه اين پادشاه در شهر «اور» بود و فاصله زماني سلطنت او از 2112 تا 2095 پيش از ميلاد است. 

در دوره فرمانروايي او و پسرش «شولگي»، قلمرو سومري‌ها تا جنوب بين‌النهرين گسترش يافت. با سقوط «اور» سوم و جانشينان «اور ـ نامو»، تمدن سومري نيز دچار انحطاط شد. «هايز» دوره «اور» سوم را دوران آرامش و ثبات بيشتر سرزمين‌هاي بين‌النهرين مي‌داند و آن را «رنسانس سومري» مي‌نامد. استحكام شهرها، بناي پرستشگاه‌ها، پاكسازي كانال‌ها و ترعه‌ها و تجارت با سرزمين‌هاي ديگر، از دستآوردهاي اين دوره است. 

نكته مهم و دست كم اميدوار كننده از جهت شناخت زبان سومري ، آن است كه «اور ـ نامو» و پسرش «شولگي» بسيار علاقه‌مند به تهيه متون فرهنگي بودند. چنين دلبستگي، سومرشناسان را ياري مي‌كند تا اين تمدن ديرينه و غني را بهتر بشناسند. «هايز» در همين بخش، به صورتي گذرا، به كاوش‌هاي باستان‌شناسي قلمرو سومريان اشاره مي‌كند. 

كتاب «اصول دستور زبان سومري» به دو بخش تقسيم شده است و پيوست‌هايي ضميمه كتاب است. در بخش اول، از طبقه بندي، لهجه‌ها، مشخصه‌هاي رده شناسي، زبان تركيبي، زبان پيوندي، نظام نوشتاري، اصول ذاتي نگارش سومري، هجا نگاري، نظام آوايي يا واج‌شناسي، مصوت‌ها يا حروف صدا دار، صامت‌ها يا حروف بي صداي زبان سومري و مسايل زبان شناختي بسيار ديگر بحث مي‌شود. 

مطالب بخش دوم هم شامل دروس دستوري زبان سومري (23 درس) است. پيوست‌ها دربردارنده موضوعات تاريخي، منابع بين‌النهرين، منابع فرهنگ لغت سومري، كتابشناسي و مرجع‌هاست. 

بخش نخست شرح و توضيح اين نكته‌هاست كه زبان سومري، زباني «منفرد و ايزوله» است،اما سومرشناسان مي‌كوشند كه اين زبان را با زبان‌هاي ديگر مرتبط كنند. اختلاف درباره تلفظ لهجه‌ها خود مساله‌اي جداگانه است. از سويي ديگر، جدايي ميان زبان سومري با زبان‌هاي هند و اروپايي و نيز زبان اكدي، دشواري‌هاي فهم زبان سومري را بهتر نشان مي‌دهد. 

از همين رو «هايز» مثال‌هايي در اين باره مي‌آورد؛ دو مولفه مشخصات ظاهري شيوه نگارش زبان سومري و اصول ثانوي اين شيوه نيز مورد توجه او قرار مي‌گيرد. اين را نيز تذكر مي‌دهد كه خط مورد نگارش سومري، مجموعه‌اي از انديشه‌نگاري و هجايي است. منظور از انديشه‌نگاري، به كار بردن يك نشانه براي يك كلمه خاص است. درباره مشكلات نظام واجي و تلفظ هر صداي زبان سومري نيز اشاره‌هاي روشن گرانه‌اي آورده شده است. 

بخش دوم «دروس دستوري» است. «هايز» متن‌هايي را از كتيبه‌هاي سومري مي‌آورد و واژه به واژه درباره آنها توضيح مي‌‌دهد. تفسير واژه‌ها و هجانويسي آنها در تفهيم مطالب، خواننده را ياري مي‌كند. بحث‌هاي تاريخي نيز بر آگاهي‌هاي او مي‌افزايد. 

بخش سوم شامل پيوست‌هاست. در اين بخش درباره تاريخ سومر و دوره‌بندي آن سخن به ميان مي‌آيد. اين دوره‌ها شامل سومر كهن، سومر كلاسيك و سومر جديد است. منابع بين‌النهرين نيز پيوست ديگري است كه خواننده را از دانش سومرشناسي آگاه مي‌سازد. به همين گونه بايد از پيوست سوم كه درباره منابع فرهنگ لغات سومري است، ياد كرد. كتابشناسي انتهايي نام شماري از مهم‌ترين تحقيقات درباره سومر را در دسترس خواننده مي‌گذارد. 

چاپ نخست كتاب «اصول دستور زبان سومري و تاريخ و باستان‌شناسي» نوشته «جان لوييز هايز» با برگردان فريدون عباسي را موسسه فرهنگي انتشاراتي پازينه با شمارگان هزار نسخه با بهاي 187500 ريال چاپ و منتشر كرده است.