سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - نازنین فاطمه سامنی: در دنیای سینما، مستندسازانی که به تاریخ و وقایع معاصر می‌پردازند، همواره در تلاشند تا ابعاد پنهان و کمتر شناخته‌شده تاریخ را به نمایش بگذارند. فرشاد اکتسابی، کارگردان مستند «خط‌القعر»، یکی از این مستندسازان است که به طور خاص به جنگ ۸ ساله ایران و عراق پرداخته است. مستند «خط‌القعر» به بررسی ریشه‌ها و ابعاد مختلف این جنگ پرداخته و سعی دارد، روایتی جامع و پژوهش‌محور از یکی از مهم‌ترین بحران‌های تاریخ معاصر ایران ارائه دهد.

در گفت‌وگوی پیش‌رو، با فرشاد اکتسابی درباره روند ساخت این مستند، چالش‌های تحقیقاتی، استفاده از اسناد تاریخی و روند تبدیل پژوهش‌ها به یک کتاب مرجع صحبت کردیم. این گفت‌وگو فرصتی است برای آشنایی بیشتر با دیدگاه‌ها و دغدغه‌های یک مستندساز که در پی روشن‌سازی ابعاد کمتر دیده‌شده جنگ ایران و عراق است.

- چه رویکردی برای ساخت یک مستند سینمایی درباره ریشه‌های تاریخی جنگ ایران و عراق، با تمرکز بر دوره زمانی طولانی (از صفویه تا انقلاب اسلامی) به گونه‌ای که هم جامع باشد و هم از پراکندگی جلوگیری کند، مناسب‌تر است؟

حدود ۱۰ سال پیش، به‌عنوان یک مستندساز دغدغه‌های زیادی درباره ساخت فیلم‌های مستند تاریخی داشتم. یکی از بزرگ‌ترین آرزوهایم این بود که یک مستند سینمایی بلند، جامع و فاخر درباره تاریخ جنگ ۸ ساله ایران و عراق ساخته شود. همیشه از خودم می‌پرسیدم که چرا کشور ما که یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین جنگ‌های معاصر را تجربه کرده، هنوز مستند جامعی درباره این دوره تاریخی تولید نکرده است؟ این سؤال وقتی برایم پررنگ‌تر شد که در شبکه‌های خارجی، مستندهای متعددی درباره جنگ جهانی دوم، جنگ سرد یا سایر رویدادهای مشابه می‌دیدم. این مستندها بسیار حرفه‌ای تولید شده بودند و ابعاد مختلف یک جنگ یا واقعه تاریخی را بررسی می‌کردند. در عین حال، متوجه شدم که در کشور خودمان، با وجود ساخت مستندهای متعدد درباره دفاع مقدس، چنین رویکرد جامعی کمتر به چشم می‌خورد.

البته باید بگویم که مستندهای زیادی در حوزه دفاع مقدس ساخته شده است، اما اکثر این آثار به زوایای محدود یا موضوعات خاصی پرداخته‌اند. برای مثال، برخی از آن‌ها به عملیات‌های بزرگ و مهم جنگ یا به شخصیت‌های برجسته‌ای مانند شهید باکری اختصاص داشته‌اند. این آثار بسیار ارزشمند هستند، اما به نظرم نگاه کلی و تاریخی به جنگ ۸ ساله، آن‌گونه که باید، هنوز به تصویر کشیده نشده است.

وقتی جدی‌تر به این موضوع فکر کردم، به این نتیجه رسیدم که جنگ ۸ ساله ایران و عراق به قدری گسترده است که پرداختن به تمام جوانب آن در یک فیلم سینمایی، تقریباً غیرممکن است. این جنگ دارای ابعاد مختلف نظامی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و هر یک از این ابعاد خود به مطالعات گسترده نیاز دارد.

بنابراین، به جای پرداختن به کل جنگ، تصمیم گرفتم روی یک بخش خاص یا یک برهه تاریخی تمرکز کنم. یکی از موضوعات بررسی قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل بود که به پایان جنگ منجر شد. از سوی دیگر، دلایل آغاز جنگ نیز برایم بسیار جذاب و مهم بود.

همان‌طور که گفتم، من برای شروع هر پروژه‌ای، ابتدا پژوهش‌های اولیه‌ای انجام می‌دهم تا ابعاد موضوع را بهتر بشناسم و چشم‌اندازی کلی به دست آورم. وقتی موضوع دلایل آغاز جنگ ایران و عراق را انتخاب کردم، متوجه شدم که این موضوع را نمی‌توان به سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ محدود کرد. این جنگ ریشه‌های عمیقی در تاریخ روابط ایران و عراق داشت که بررسی آن‌ها برای درک کامل مسئله ضروری بود.

به همین دلیل، تصمیم گرفتم پژوهش را از دوران صفویه آغاز کنم. در آن زمان، کشوری به نام عراق به شکل امروزی وجود نداشت و این منطقه بخشی از امپراتوری عثمانی بود. صفویه و عثمانی، دو قدرت بزرگ منطقه‌ای، در دوره‌های مختلف بر سر مناطق استراتژیک مانند بین‌النهرین، که امروز خاستگاه کشور عراق محسوب می‌شود، با یکدیگر درگیر بودند. این مناقشات تاریخی در دوره‌های مختلف، از قاجار تا پهلوی اول و دوم، ادامه یافت و در نهایت به جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ انجامید.

یکی از نکات جالب برای من در این پژوهش، بررسی تحولات منطقه‌ای و تاریخی بود. از دوران صفویه تا قاجار و سپس در دوره پهلوی، همواره موضوعاتی مانند اروندرود یا شط‌العرب یکی از محورهای اصلی تنش میان ایران و همسایگانش بوده است. این اختلافات تاریخی به نوعی زمینه‌ساز جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ شد.

- چگونه با استفاده از روش‌های مختلف پژوهشی و اسناد تاریخی توانستید مستندی بی‌طرفانه درباره جنگ ایران و عراق بسازید و چه چالش‌ها و دستاوردهایی در این مسیر داشتید؟

برای انجام پژوهش این مستند، از ترکیب روش‌های مختلف استفاده کردم. از یک سو، به مطالعه منابع مکتوب، از جمله کتاب‌ها، مقالات علمی و اسناد تاریخی پرداختم که این منابع اطلاعات دقیق و قابل اعتمادی درباره ریشه‌های تاریخی، سیاسی و جغرافیایی جنگ به من ارائه دادند. از سوی دیگر، تاریخ شفاهی و روایت‌های نقل‌شده نیز در برخی از بخش‌ها نقش مکمل داشتند و به من کمک کردند تا جنبه‌های انسانی‌تر این رویداد تاریخی را نیز درک کنم.

هدف من از ساخت این مستند، ارائه یک نگاه پژوهشی، جامع و تحلیلی به یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخی معاصر کشورمان بود. به نظرم، ساخت چنین اثری می‌تواند به روشن‌تر شدن ابعاد کمتر دیده‌شده این جنگ کمک کند و زمینه را برای مطالعات عمیق‌تر در این حوزه فراهم آورد. امیدوارم این مستند بتواند در آگاهی‌بخشی به مخاطبان، به‌ویژه نسل جوان، تأثیرگذار باشد و اهمیت جنگ ایران و عراق را از زاویه‌ای تازه به تصویر بکشد.

کتاب‌هایی که نوشته شده‌اند، بخشی از این پژوهش هستند. این پژوهش‌ها را می‌توانید از نشریات به دست آورید. مثلاً در روزنامه‌ها و برخی نشریات تاریخی مطالبی وجود دارد که اطلاعات مفیدی ارائه می‌دهد. در این نشریات، اخبار و داده‌هایی پیدا می‌شود که شما می‌توانید از آن‌ها اطلاعات زیادی استخراج کنید.

نوع این پژوهش، مکتوب است و در حوزه پژوهش‌های نوشتاری یا کتابخانه‌ای قرار می‌گیرد. برخی اوقات، پژوهش‌هایی هم انجام می‌شود که به تاریخ صوتی یا تصویری مرتبط است. این موارد شامل تاریخ شفاهی هم می‌شود که از آن‌ها استفاده کرده‌ایم.

یکی از بخش‌های اصلی کار من، بررسی اسناد بود. فیلم‌هایی که قبلاً دیده بودم و کتاب‌هایی که خوانده بودم، این ایده را به من داد که باید کارم را از اسناد آغاز کنم. برای همین، بیشتر وقت خود را صرف مطالعه اسناد تاریخی کردم.

این کار بیش از یک سال طول کشید. در این مدت، نزدیک به ۱۸ هزار سند را بررسی کردم. کار من بسیار دقیق و جدی بود. هر روز مانند یک کارمند، از صبح به مراکز پژوهشی، مانند مرکز پژوهش‌های وزارت امور خارجه، می‌رفتم و ساعت‌ها اسناد تاریخی را مطالعه می‌کردم.

برخی از اسناد در ظاهر ساده یا حتی پیش‌پاافتاده به نظر می‌رسیدند، اما معتقد بودم که می‌توان از دل همین اسناد، روایتی ارزشمند و منحصربه‌فرد استخراج کرد. این تمرکز روی اسناد تاریخی به من نشان داد که تا چه اندازه ظرفیت خوبی برای ساخت فیلم‌های مستند از طریق اسناد وجود دارد.

بخشی از اسناد مورد استفاده من از مراکز مختلف بین‌المللی گردآوری شد. برای مثال، از مرکز اسناد امارات، قطر، پژوهشکده ویلسون واشنگتن در آمریکا و حتی از سازمان اطلاعات MI6 انگلستان اسنادی به دست آوردم. برای ترجمه این اسناد نیز هزینه‌هایی پرداخت شد. این کار تحت نظارت وزارت دفاع ایالات متحده انجام شد و برخی اسناد دیگر از مراکز داخلی گردآوری شدند.

در مستند خود تلاش کردم که همه‌چیز را بر پایه اسناد و داده‌های واقعی ارائه کنم. سعی کردم فیلمی بی‌طرفانه بسازم. هدفم این بود که به عنوان یک فرد غیرایرانی به موضوع نگاه کنم و زاویه دید ملی یا تعصبی در روایت فیلم دخالت ندهم. از نظر من، مستند قوی مستندی است که قضاوت را به مخاطب بسپارد و خود مستندساز تنها یک روایتگر بی‌طرف باشد.

در کنار بررسی اسناد، با افراد مختلفی هم که در آن زمان درگیر موضوعات مربوطه بودند مصاحبه کردم. این مصاحبه‌ها بخشی از کار شفاهی من را تشکیل دادند. هدف اصلی من این بود که تاریخ را همان‌گونه که بود روایت کنم و قضاوت را به خود مخاطب واگذار کنم.

- آیا به تبدیل کردن مستند به کتاب باتوجه به جزئیات و اطلاعات بیشتری که نسبت به مستند ارائه می‌دهد فکر کرده‌اید؟

بسیاری از دوستان و مشاوران به من پیشنهاد دادند که این پژوهش‌ها را به یک کتاب تبدیل کنم. زیرا پژوهش‌های من بسیار دقیق، با مقدمه، چکیده و ساختاری کامل نوشته شده است. این اثر می‌تواند به عنوان یک منبع ارزشمند علمی منتشر شود.

تمام اسناد گردآوری‌شده، چه از منابع داخلی مانند کتابخانه ملی و مرکز اسناد انقلاب اسلامی و چه از پژوهشکده‌های خارجی، همگی به صورت دسته‌بندی‌شده در دسترس هستند. این اسناد شامل حجم گسترده‌ای از اطلاعات است که می‌توانند منبعی برای پژوهش‌های بعدی یا حتی انتشار کتاب باشند.

نکته‌ای که می‌خواهم بگویم این است که این فیلم صرفاً بر اساس اسناد مکتوب ساخته نشده است. علاوه بر اسناد، صداهایی از افراد مختلف نیز در مستند وجود دارد. به عنوان مثال، صداهایی از جلسات صدام حسین که در آن اعضای حزب بعث قبل از شروع جنگ صحبت‌هایی کرده بودند، در این مستند استفاده شده است. به دست آوردن این صداها یک فرآیند طولانی و پیچیده بود.

مستند طبیعتاً محدودیت زمانی دارد و نمی‌تواند تمام جزئیات را ارائه دهد اما کتاب می‌تواند به عمق بیشتری بپردازد. برای مثال، در مستند تنها به خلاصه‌ای از جلسات صدام حسین اشاره کرده‌ام، اما در کتاب، متن کامل برخی از این جلسات را منتشر می‌کنم تا خواننده خودش بتواند از آن تحلیل‌های دقیق‌تری استخراج کند. همچنین، اسناد تاریخی که در مستند تنها به آن‌ها ارجاع داده می‌شود، در کتاب به‌صورت کامل و دقیق آورده خواهند شد.

امید من این است که این فیلم در آینده به یک کتاب تبدیل شود تا بتوانیم از اطلاعات و داده‌های آن بهره بیشتری ببریم. مستندهایی که در جشنواره‌ها معرفی می‌شوند، اغلب ارزشمند هستند. من خودم در جشنواره‌ها مسئولیت داشته‌ام و مستندهای بسیار خوبی را مشاهده کرده‌ام.