سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - کیوان محمودی: تعطیلات نوروز فرصتی ایده‌آل برای مطالعه کتاب‌هایی است که در میانه گرفتاری‌های روزمره سال گذشته فرصت مطالعه آنها را نداشته‌ایم. اگر به تاریخ و به ویژه تاریخ ایران باستان علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنم کتاب پارتیان نوشته «اووه الربروک» را مطالعه کنید. نسخه اصلی این اثر در سال ۲۰۲۱ میلادی منتشر شده و ترجمه فارسی آن به کوشش دکتر شاهین آریامنش و توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به چاپ رسیده است.
این کتاب با استفاده از منابع تاریخی معتبر و تحلیل‌های جدید، تصویری روشن از یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین حکومت‌های ایران، یعنی سلسله پارتیان، ارائه می‌دهد. مطالعه این اثر از جهات دیگری نیز مهم است. دودمان اشکانی و حکومت پارتیان، طولانی‌ترین دوره زمامداری در تاریخ کشورمان ایران را رقم زده است. با وجود نزدیک به پنج قرن حکمرانی، متأسفانه اطلاعات ما از این دوران در مقایسه با شاهنشاهی‌های هخامنشی و ساسانی بسیار محدود است. چنانکه حکیم توس فردوسی بزرگ نیز پیش از آغاز روایت حکمرانی ساسانیان در چند بیت گذرا به آنها اشاره کرده است و در نهایت چنین می‌سراید: از ایشان به جز نام نشنیده‌ام / نه در نامه خسروان دیده‌ام
تا آنجا که اگر پژوهش‌های سکه‌شناسی نبود ما از روایت نسب‌نامه و تعیین توالی حکومت شاهان اشکانی ناتوان بودیم و برای بازگویی وقایع و رخدادهای سیاسی این سلسله باید عمدتاً روایات مورخان رومی و ارمنی به یاری‌مان می‌آمد. خوشبختانه در سده گذشته به این سو، پژوهش‌های باستان‌شناسی و کشف مواد فرهنگی و اسناد باستانی نظیر کتیبه‌ها و سکه‌ها و بقایای معماری و محوطه‌های مربوط به پارتیان دستاوردهای فراوانی به همراه داشته و بر این تاریکی پرتوهای نور تابانده است. امروزه، علاوه بر روایت‌های سیاسی و نظامی درباره اشکانیان، می‌توانیم از هنر، معماری، شهرسازی و زندگی روزمره آنها نیز سخن بگوییم و اینجاست که مطالعه کتاب جذاب «پارتیان» اهمیت دو چندانی می‌یابد.
با مطالعه این کتاب، و بهره‌گیری نویسنده از جدیدترین دستاوردهای باستان‌شناسی می‌توان از روند شکل‌گیری و اوج‌گیری شاهنشاهی اشکانی، ساختار سیاسی و نظامی آن، اقتصاد و تجارت و روابط آن با قدرت‌های همسایه چون روم و چین آگاه شد. علاوه بر تاریخ سیاسی موضوعاتی چون ساختار ارتش، جنگ افزارها، معماری منحصر به فرد شهرهای اشکانی و کاخ‌ها وعمارت‌هایشان، دین در شاهنشاهی اشکانیان، زبان و ادبیات پارتیان، دانش پزشکی، وضعیت زندگی و درآمد و دستمزدها، جایگاه زنان و حتی اخترشناسی و موسیقی و پوشاک مورد بررسی قرار گرفته است تا اثری جامع و به یاد ماندنی پدید آید.
تصاویر متعدد و جذاب در این کتاب، سکه‌ها، و چهره‌ها و هنر اشکانی را به شکلی زنده و ملموس به نمایش می‌گذارند. این اثر، با ارائه تحلیل‌های علمی و مستند، فرصتی ارزشمند برای درک بهتر تاریخ پارتیان و دودمان اشکانی و میراث تاریخی آنها را فراهم می‌آورد.
در کنار مطالعه‌ی تاریخ پارتیان، تمدن ایلام نیز یکی از ناشناخته‌ترین و درعین‌حال تأثیرگذارترین تمدن‌های ایران باستان است. در این راستا، کتابی که خود من برای مطالعه در ایام نوروز انتخاب کرده‌ام «تاریخ و تمدن ایلام» نام دارد که به همت «نشر آوَشت» و ترجمه جناب آقای «امین بابادی» به چاپ رسیده است. این کتاب به تمدنی می‌پردازد که تا اواخر قرن نوزدهم اطلاعات بسیار محدودی از آن موجود بود و شاید بتوان گفت از این نظر با کتاب «پارتیان» مشابهت و اشتراکی نیز دارد، با این توضیح که نادانسته‌های مورخان از تمدن ایلام بسی بیش از آنچه بوده که درباره پارتیان گفتیم.
تا پیش از آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی اطلاعات ما از ایلامیان منحصر به اشارات و مطالب مندرج در کتاب عهد عتیق بود (سِفر پیدایش، باب چهاردهم). با آغاز حفاری‌ها و کاوش‌ها در استان خوزستان و به ویژه محوطه‌های تاریخی نظیر شوش، مورخان و پژوهشگران با انبوهی از کتیبه‌ها، بقایای معماری و آثار هنری ایلامی مواجه شدند و به یاری این یافته‌ها که در سال‌های بعد وسعت کمی و کیفی بیشتری یافت و همچنین خوانش و رمزگشایی کتیبه‌های ایلامی (که هنوز هم ادامه دارد) تاریکی تاریخ و تمدن ایلام آرام آرام به روشنایی گرایید.
کتاب «تاریخ و تمدن ایلام» مجموعه‌ای از مقالات دانشنامه معتبر ایرانیکا درباره‌ی تمدن ایلام است، و ارزش آن نیز دقیقاً در همین نکته نهفته است. دانشنامه ایرانیکا، یادگار زنده یاد دکتر احسان یارشاطر حاوی مقالات و مدخل‌هایی است که متخصصان دانشگاهی و پژوهشگران سرشناس به رشته تحریر درآورده‌اند و مطالب ارائه‌شده بر پایه مطالعات دقیق، اسناد تاریخی، متون کهن و یافته‌های باستان‌شناسی است.
هر مقاله نیز پیش از انتشار تحت یک فرایند داوری علمی سخت‌گیرانه قرار می‌گیرد و سپس ویرایش تخصصی می‌شود. به همین علت خواننده می‌تواند خیالش راحت باشد که مطالب اعتبار و ارزش علمی بالا و قابل استنادی دارند. طبیعی است که عناوین مربوط به تاریخ و تمدن ایلام در بخش‌های مختلف این دانشنامه پراکنده باشند. حال در این اثر آنها را در کنار هم می‌بینیم و می‌خوانیم و بهره‌مند می‌شویم.
کتاب «تاریخ و تمدن ایلام» در سه بخش کلی تدوین شده است. بخش یک مقالات مربوط به تاریخ و فرهنگ ایلامیان را در اختیار ما می‌گذارد. خط و زبان و دین ایلام و ملاحظاتی کلی درباره تاریخ ایلامیان و اعقاب آنها چون دودمان الیمائی از جمله عناوین این بخش است. در بخش دوم مقالاتی درباره جاینام‌ها و محوطه‌های ایلامی چون شوش، چغازنبیل، هفت تپه، تل ملیان، چغامیش، تنگ سروک ارائه شده است.
در نهایت بخش سوم است که درباره هنر و باستان‌شناسی ایلام به ما آگاهی‌های ارزشمندی می‌دهد و از آرامگاه ارجان و زیگورات چغازنبیل و مفرغ‌های لرستان سخن به میان می‌آورد. ایلام یکی از کهن‌ترین تمدن‌های شرق میانه است که تاثیر عمیق و ماندگاری بر شاهنشاهی هخامنشی گذاشت. در واقع هخامنشیان از نظر سنن فرهنگی و دیوانی و اداری وامدار ایلامیان بودند.
از سویی دیگر و به تعبیری در تاریخ جهان تنها امپراتوری روم توانست با شاهنشاهی هخامنشی برابری کند. پس ایلامیان هم از نظر جایگاه تاریخی و تمدنی کهن خود واجد توجه و ارزشمند هستند و هم از نظر تاثیری که بر دودمان‌ها و سلسله‌های پس از خود به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر جای گذاشتند. چه خوب که مقالات دانشنامه ایرانیکا که تا به امروز درباره آنها نوشته شده است یکجا و در قالب یک کتاب بخوانیم.
نظر شما