به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، علی‌اکبر عبدالرشیدی، روزنامه نگار، مترجم، نویسنده، جهانگرد و از خبرنگاران ایرانی است که سال‌ها مجری برنامه‌های زنده تلویزیونی بوده و در کنار آن به نوشتن مقاله در روزنامه‌ها، ترجمه و تالیف کتاب و نوشتن نقد نیز پرداخته است.
کتاب «زبان‌های ساختگی» آخرین اثر منتشر شده او به شمار می‌آید که زبان‌های ساختگی و رمزگونه در میان اصناف گوناگون ایرانی را بررسی و تشریح کرده است؛ زبان‌هایی که خود حامل فرهنگ و پیام‌اند و متاسفانه با توسعه تکنولوژی در حال نابودی هستند.
ایبنا در گفت‌وگویی با علی‌اکبر عبدالرشیدی به بحث و بررسی رویکردهای تالیفی این اثر پرداخته است.
ـ مقصود از زبان‌های ساختگی در این کتاب چیست و چه تفاوتی با حوزه زبان و ادبیات دارد؟
زبان‌های ساختگی که در میان اصناف گوناگون کشور ما نظیر حمامی‌ها، مطرب‌ها، قصاب‌ها، سفیدگران، نقاش‌ها، بناها، حلاج‌ها و نانواها وجود داشته، پدیده‌ای جدید نیست بلکه در آثار تاریخ ادبیات ایران اشاره‌های فراوانی با عنوان «لوتر»، «لوتره» یا «لوترا» به آن شده است. لوتر اشاره به زبان‌های رمزی دارد که در میان افراد(اصناف) استفاده می‌شده و تا 40 سال قبل هم این زبان‌ها کاربرد داشته‌اند.
ـ آیا زبان‌های ساختگی شاخه‌ای از ادبیات‌اند یا در زمره تحولات اجتماعی بررسی می‌شوند؟
زبان‌های رمزی در حوزه اجتماعی قابل بررسی‌اند. این در حالی است که نوع دیگر زبان‌های ساختگی در فرایند ملی و جهانی ساخته و در حوزه زبان‌شناسی و ادبیات بررسی می‌شوند، نظیر جریان تولید زبان «اسپرانتو» که اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 برای از بین بردن موانع زبانی و ایجاد زبانی مشترک به راه افتاد. پیروان این حرکت می‌خواستند زبانی مشترک و بین‌المللی ایجاد کنند. آن زبان ساختگی به طور کامل با این زبان تفاوت دارد. ساختگی زبان که مقصود این کتاب است، فرایندی است که در یک زبان و در حوزه اجتماعی رخ می‌دهد.
ـ زبان‌های ساختگی با چه هدفی ایجاد می‌شدند و چه مصارفی داشتند؟
همچنان که در کتاب شرح داده‌ام این زبان‌ها در میان اصناف و افراد برای انتقال مفاهیم رمزی ایجاد می‌شدند به عنوان نمونه قصابی برای آن‌که شاگردش بیش از حد گوشت خوب برای مشتری نگذارد و چربی یا استخوان آن را بیشتر کند، با استفاده از زبان رمزی و به‌گونه‌ای که مشتری متوجه نشود تذکر می‌داد.
این زبان ابتدا در میان دو نفر ایجاد، سپس به افراد یک گروه و پس از آن صنف انتقال می‌یافت. علاوه بر اصناف، گروه‌های جوانان و نوجوانان به ویژه دخترهای جوان از زبان رمزی استفاده می‌کردند. نمونه این اتفاق امروزه در استفاده از رسانه‌های ارتباطی جدید نظیر اینترنت و پیام‌های متنی تلفن همراه مشهود است. به عنوان مثال کاربران با استفاده از زبانی موسوم به فینگلیش کلمات را به‌گونه دیگری استفاده می‌کنند، مثلا به جای آچار A4، به جای مرسی از «مر 30» یا «مرc» استفاده می‌شود، البته این‌ها تغییراتی‌اند که در خط ایجاد شده‌اند.
زبان‌های ساختگی علاوه بر زبان گفتاری در خط و ریاضیات(محاسبات) هم راه یافته‌اند. مثلا خط سیاق که در میان بازاریان رواج داشته، خطی رمزی است که تجّار و کسبه با استفاده از آن حساب و کتاب کاری‌شان را پنهان از مشتریان یا اعضای خانواده خود نگه‌می‌داشتند.
ـ با توجه به این که در این زمینه کتاب‌های مستقل بسیار اندک‌اند و تنها مقالاتی درباره زبان‌های ساختگی در دسترس است، در بررسی زبان‌های ساختگی این کتاب به چه نکته جالب توجه یا اکتشافی برخوردید؟
شیوه‌ای از سیستم ارتباطی مشابه «مورس»[کد مورس روشی برای انتقال پیام و اطلاعات است که در آن از یک رشته نشانه‌های بلند و کوتاه استاندارد به نام خط و نقطه استفاده می‌شود] یافتم. این طریقه ارسال علایم میان دو نفر در ایران قدمتی 400 ساله دارد. بر اساس این زبان ساختگی که من آن را «زبان انگشتی» می‌نامم، فرد با استفاده از ضربات سه انگشت میانی دست خود بر زانو پیغام‌هایی را در مجلس به‌گونه‌ای ارسال می‌کرده که تنها دو طرف پیام(فرستنده و گیرنده) متوجه مفهوم آن می‌شدند. این زبان ساختگی برمبنای حروف ابجد استوار بود. جالب است که در این‌باره در هیچ کتابی سخنی به میان نیامده!
ـ آیا کتاب «زبان‌های ساختگی» به نحوه شکل‌گیری این زبان‌های رمزی اجتماعی پرداخته است؟
همچنان که در کتاب گفته‌ام این زبان‌ها به چند شکل ساخته می‌شدند. یکی از مهم‌ترین اشکال ساختن این زبان روش قلب به معنای مقلوب کردن است. بر این اساس بخش‌هایی از یک کلمه جابه‌جا می‌شود. به عنوان مثال مطرب‌ها به جای برو می‌گفتند «رو بو» و به جای بالا از کلمه ساختگی «لابا» استفاده می‌کردند به این ترتیب وقتی آن‌ها می‌گفتند «رو بو لابا» کسی متوجه نمی‌شد که پیام آن‌ها همان «برو بالا»ست.
افزودن صداها یا حروف اضافی شیوه دیگر است. به عنوان مثال زرگرها از «ز» در میان تمامی حروف کلمات استفاده می‌کنند. همچنین در زبان مرغی «قاف» ابتدای هر کلمه افزوده می‌شود.
ـ آشنایی با روش‌های ایجاد و شکل‌گیری زبان‌های ساختگی چه کاربرد یا فوایدی دارد؟
با آگاهی از زبان‌های ساختگی برخی از کلمات را می‌توان ریشه‌یابی کرد. به عنوان مثال واژه «الکی» اصطلاحی است که از اجتماع بناها به دایره زبان متداول راه یافته است. آن‌ها چند نوع گچ برای بنّایی دارند، یکی از این انواع را در بین خود الکی می‌نامند که با الک‌کردن قابل استفاده می‌شود و کیفیت پایینی دارد، این اصطلاح از زبان بنّاها به مرور به زبان فارسی رسمی راه یافت.
ـ آیا تمامی زبان‌های ساختگی ایران در این اثر عنوان شده‌اند؟ همچنین تدوین این کتاب چقدر زمان برد؟
سال‌ها قبل موضوع پایان‌نامه‌ام زبان‌های ساختگی بود. به واسطه این که در رادیو در برنامه «فرهنگ با مردم» نیز کار می‌کردم(سال 56) از طریق این برنامه فراخوانی را اعلام کردیم تا هریک از شنوندگان نمونه‌هایی از این زبان ساختگی که مربوط به شهر یا دیار آن‌هاست برای ما ارسال کنند تا آن را در برنامه بخوانیم. علاوه بر این برنامه تقریبا به 23 استان کشور نیز مسافرت کردم تا تحقیقاتم را توسعه دهم. کوشیدم تا سال 57 آنچه در این حوزه وجود داشت دریابم همچنین اطلاعات فراوانی از منتون به ویژه آثار کهن استخراج کردم.
در مسیر این پژوهش دریافتم زبان‌های ساختگی در فرهنگ‌ها و کشورهای دیگر هم به همین صورت و با همین گسترگی وجود دارد. این زبان‌های ساختگی با وجود آن‌که بستر اجتماعی دارند، موجب پویایی و حیات زبان اصلی می‌شوند؛ چرا که واژگان زبان‌های ساختگی پس از مدتی به زبان رایج راه می‌یابند.
ـ از آن‌جایی که یافته‌های پژوهشی شما به سال‌های 56 و 57 باز می‌گردد، چگونه انتشار این کتاب در سال 92 صورت گرفت؟
به دلیل آن‌که خرداد سال 57 وارد فضای انقلابی شدیم. در آن زمان موضوعیتی برای چاپ و نشر این کتاب وجود نداشت. پس از انقلاب فرهنگی و تغییر فضای دانشگاه‌ها و گرایشان زبان‌شناسی و مطالعاتی از این دست، دغدغه‌های کاری دیگری داشتم و به ادامه تحصیل و فعالیت‌های فرهنگی پرداختم تا آن‌که مسوول انتشارات مسافر در پی تحقیقی به پژوهش‌هایم برخورد کرد و پیشنهاد نشر این اثر را داد. پس از آن‌که استاد راهنمای پایان‌نامه‌ام، دکتر محمدرضا باطنی را یافتم تا پس از سال‌ها مقدمه این اثر را او به رشته تحریر درآورد، تصمیم گرفتم آن را به چاپ برسانم.
نخستین چاپ کتاب «زبان‌های ساختگی» را انتشارات مسافر با شمارگان هزار نسخه در 104 صفحه رقعی به بهای پنج هزار و 500 تومان منتشر کرده است.
چهارشنبه ۱۶ مرداد ۱۳۹۲ - ۰۹:۵۶
نظر شما