به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «جامعه‌شناسی تاریخی چارلز تیلی» نخستین برنامه از سلسله سخنرانی‌های علمی «جامعه‌شناسی تاریخی در ایران» با سخنرانی آیت‌الله میرزایی، پژوهشگر و فوق‌دكترای جامعه‌شناسی بنیاد ملی نخبگان و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سه‌شنبه (16 مهرماه) در تالار اندیشه پژوهشگاه مطالعات اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

میرزایی در آغاز این نشست با بیان این‌که تعریف قدیمی جامعه‌شناسی تاریخی ویژگی‌های آن را توصیف نمی‌کند اظهار کرد: جامعه‌شناسی تاریخی روش، نظریه یا موضوع نیست بلکه رویکردی است که به مطالعه تحول یک ساختار در یک بازه زمانی می‌پردازد. تعریف جدید و بهترین تعبیر برای جامعه‌شناسی تاریخی، مطالعه واقعیت اجتماعی تاریخی به‌شمار می‌رود. هر رویکرد باید پیشینه تاریخی داشته باشد و به همین دلیل جامعه‌شناسی تاریخی جدید صفتی سیال و متغیر دارد که به زمینه مکانی و زمانی پایبند است.

این پژوهشگر افزود: جامعه‌شناسی تاریخی از روش‌هایی چون تحلیل کمی و کیفی تا تحلیل، ساختارگرایانه و روش‌های تبیینی و تفسیری استفاده می‌کند اما روشمند نیست. جامعه‌شناسی «چارلز تیلی» عِلّی است و این جامعه‌شناس بسیار پرکار بوده و داده‌های کمّی بسیاری برای تحلیل گردآوری کرده است. تنوع جهت‌گیری در جامعه‌شناسی تاریخی از دهه 60 و 70 میلادی ایجاد شد که «پارسونز» نماینده اصلی سنت تجربه‌گرایی در آمریکاست. نظریه‌های اروپایی جامعه‌شناسی تاریخی در دانشگاه هاروارد آمریکا بازخوانی شد و «تیلی» که درباره تاریخ اروپا به‌ویژه فرانسه مطالعه داشت با نظریه گذر جوامع سنتی به مدرن از مسیر نوسازی مخالفت کرد.

وی با اشاره به کتاب‌های «چارلز تیلی» اظهار کرد: نخستین کتاب تیلی مربوط به سال‌های 1963 و 1964 بر منطقه‌ای در فرانسه متمرکز بود و فرضیه اساسی این‌گونه عنوان شد که بین فرهنگ مادی و معیشتی و گرایش‌های سیاسی رابطه وجود دارد و فرایند دولت‌سازی بر کنش‌های سیاسی مردم فرانسه تاثیر گذاشته است. داده‌های تاریخی از آرشیوهای فرانسه در بازه‌ای 500 ساله یعنی دوره 1492 تا 1992، منبع استخراجی و آماری برای تحلیل و پاسخگویی به الگوهای مطرح شده‌ (چارلز تیلی) به‌شمار می‌رفت. کتاب «تیلی» به مورخان نشان داد چگونه می‌توان از آزمون فرضیه استفاده کرد.

میرزایی با اشاره به دیگر کتاب «چارلز تیلی» گفت: کتاب «اعتصاب در فرانسه» مربوط به سال‌های 1830 تا 1968 است. وی با استفاده از ده‌ها پیش‌نویس نوسان‌های هر سال را ثبت و مدارک بیش از 110 هزار اعتصاب و بیش از 11 هزار اعتصاب‌کننده‌ را گردآوری و تحلیل کرد. وی در آثارش از عبارت دولت ملی در برابر دولت یا ملت استفاده کرد که دلیل آن روبه‌رو بودن با سطوح ملی یا جهانی است. وی در کتاب «قرن شورشی» نیز به مطالعه تطبیقی بین کنش‌ها در سه کشور آلمان، ایتالیا و فرانسه پرداخت و معتقد بود اعمال جمعی تدافعی و محلی با سازماندهی ضعیف یا بدون سازماندهی در گذشته به کنش‌های قوی در جامعه‌ای ملی تبدیل شده‌اند.

این مدرس دانشگاه افزود: «تیلی» بر پایه نظریه کنش جمعی به بررسی کودتا، شورش، بلوا و انقلاب‌ها دست زد. در کتاب دیگرش «انقلاب‌های اروپایی» که در ایران با ترجمه بهاء‌الدین بازرگانی‌گیلانی منتشر شده به بررسی تحولات ساختاری سال‌های 1492 تا 1992 به‌صورت فرایندی پرداخت. وی با تعریفی که از کنش جمعی با مضمون با هم عمل کردن در علایق مشترک بود بین عامل و ساختار پیوند برقرار کرد. «تیلی» اعتقاد داشت در اوایل دوره صنعتی تا 1960 اعتصاب‌های چند روزه از سوی دسته‌ای 40 تا 50 نفری بر سر منابع اندک صورت می‌گرفت در حالی‌که پس از آن اعتصاب‌ها یک‌روزه و با تعدادی بیش از 500 نفر که مدعی برخی داشته‌های گذشته خود مانند مسایل قومی بودند، انجام می‌شد.

این پژوهشگر بنیاد ملی نخبگان بیان کرد: «تیلی» با آثار مارکس و دورکیم ارتباط داشت و معتقد بود نوسازی شتابان با خشونت همراه و خشونت‌های مدرنیته حاصل از نوسازی شتابان است. وی کتاب «صور بنیادی حیات دینی» را مرجعی برای اقتباس مفهوم آگاهی جمعی و مشترک قرار داد. در واقع وی از مارکسیسم به‌سوی نئومارکسیست‌ها رفت و تحلیلی مارکسیستی درباره کنش جمعی از بسیج تا انقلاب ارایه داد. «تیلی» به‌جای مفهوم تضاد طبقاتی، منازعات سیاسی را مطرح و در برابر مبارزه طبقاتی بر مفهوم کنش جمعی تاکید کرد.

میرزایی با اشاره به تغییر کنش‌های جهانی با شهرنشینی گفت: تشدید روند گذر از کشاورزی و فئودالیته به شهرنشینی، رشد بی‌سابقه جمعیت و مهاجرت باعث سیاسی شدن و سازمان‌یافتگی کنش‌های اجتماعی شد. عصر شورش‌های دهقانی و منازعات بر سرزمین در سرزمین‌هایی مانند آلمان و انگلیس که برآیند مذهب و حضور پررنگ کلیسا در زندگی افراد بود در قرن 17 میلادی به پایان رسید. همزمان با این امر شکل‌گیری فرایند فردگرایی نیز در جریان بود و کارگران دست به تشکیل گروه‌های جدید و اتحادیه‌های کارگری زدند و کنش‌ها معقول‌تر شدند.

این پژوهشگر جامعه‌شناسی تاریخی با اشاره به نتایجی که از مطالعات «چارلز تیلی» به‌دست می‌آید بیان کرد: «تیلی» معتقد بود بین شاخص‌های نابسامانی اجتماعی مانند قیمت‌ها و دستمزدها و روند خشونت در جامعه رابطه‌ای وجود ندارد، نوسازی در بلندمدت، اشکال خشونت جمعی را تغییر می‌دهد. وی همچنین بر شناخت فرایندهای سیاسی و منازعه به‌عنوان متغیرهای سیاسی تاکید داشت.

وی افزود: از دیگر نتایج آثار تیلی می‌توان به ورود مدعی جدیدی به ساختارها با پرولتری (کارگری) شدن فرایند تولید اشاره کرد. همچنین وی اعتقاد داشت میان سازمان و کنش سیاسی رابطه وجود دارد که در تحلیل انقلاب‌ها باید از آن استفاده کرد. «تیلی» بر نقش دولت در منازعات سیاسی تاکید داشت و بیشترین میزان خشونت را به زمان پس از کنش‌هایی چون شورش، بلوا و انقلاب نسبت می‌داد.

میرزایی در پایان سخنانش با بیان این‌که تجربه «چارلز تیلی» چه کمکی به مطالعات جامعه‌شناسی تاریخی ایران می‌کند، گفت: در مطالعات جامعه‌شناسی تاریخی می‌توان با رویکرد تاثیر متقابل بر درک و مطالعه کنش‌ها به بررسی تاریخ ایران پرداخت. جامعه‌شناسان و مورخان با استفاده از آثار «تیلی» می‌توانند از نوآوری و شکل روشمند طبقه‌بندی، استانداردسازی و آزمون روشی وی آگاه و در مطالعات از آن‌ها بهره ببرند.

نعمت‌الله فاضلی، استاد و پژوهشگر مطالعات فرهنگی که در این نشست به‌عنوان مهمان حضور داشت اظهار کرد: پژوهش‌های «چارلز تیلی» در ایران به‌دلیل ماهیت کنش‌های جمعی با توجه به مساله انقلاب اهمیت بسیار دارد. کنش‌ها و تضادهای جامعه ایرانی در 100 سال گذشته و استفاده از برخی رویکردهای «تیلی» در تبیین پرسش‌های اساسی جامعه ایرانی پاسخگوست. مردم ایران در برابر مسایل واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند و این امر آن‌ها را برای پژوهشگران به سوژه‌ای معماگونه تبدیل کرده است.

این پژوهشگر افزود: باید الگوی «تیلی» را برای مطالعات درباره ایران معاصر و واحد ملی برای فهم کنش‌های جمعی جدی بگیریم. در این زمینه همچنین پژوهش‌ها و کتاب‌های «نوربرت الیاس» و به‌ویژه کتاب «ملت‌های بدون تاریخ» نوشته «اریک وولف» جایگاه ویژه‌ای دارند. متاسفانه در کتاب‌هایی مانند «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» و «جامعه‌شناسی خودمانی» و دیگر آثار از این دست، نویسنده بدون مطالعه دقیق و علمی تلاش کرده تا ماهیت کنش‌های جمعی ایرانیان را شرح دهد اما دچار اشتباه در برداشت شده است. در پژوهش‌ها و مطالعات در ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی بخشی از ماهیت ما که کنش مقاومت نام دارد دیده نمی‌شود.

نشست «جامعه‌شناسی تاریخی چارلز تیلی» با پرسش و پاسخ از سوی حاضران به پایان رسید.