به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، «تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و منطقه کزاز» که ثمره 20 سال پژوهش هویک میناسیان را در بر می‌گیرد منبعی است برای شناختن سرگذشت، فرهنگ، آداب و رسوم، شیوه زندگی و فعالیت‌های ارمنیانی که طی چهار سده در مناطق ارمنی‌نشین استان مرکزی از جمله شهر اراک، منطقه کزاز و روستاهای ارمنی‌نشین این منطقه سکونت داشته‌اند.  

میناسیان در بخشی از مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته با اشاره به اهمیت مطالعه و حفاظت از آثار باستانی و فرهنگی به عنوان نمودی از سرگذشت و تعلقات فرهنگی ملت‌ها می‌نویسد: «ایران کشوری است باستانی که در طول تاریخ آبستن حوادث گوناگونی بوده است. به همین دلیل هر پهنه از خاکش را می‌بایست با دقت نگریست و آنچه بر آن گذشته است، به رشته تحریر درآورد. در این صورت است که با افتخار نام زادگاهمان را فریاد می‌زنیم و در راستای حراست تاریخ فرهنگ و میراث آن می‌کوشیم.»

شهر اراک؛ عروس شهرهای ایران و جهان
«استان مرکزی» و «شهرستان اراک» عناوین دو فصل آغازین این کتاب را تشکیل می‌دهند. بنا به توضیحاتی که در این فصل‌ها آمده شهر اراک با خیابان‌های صلیبی شکل در ابتدای بازگشایی در ردیف یکی از بهترین شهرهای مهندسی‌ساز ایران محسوب می‌شد و با شهرها و شهرک‌های پیشرفته جهان برابری می‌کرد و به نوعی عروس شهرهای ایران و جهان قلمداد می‌شد. بنای شهر اراک که به احتمال قوی توسط مهندسان اروپایی طراحی شده است به دستور یوسف خان گرجی (هوسپ - از ارامنه گرجستان) سپهدار قشون پیاده نظام دوارده هزار نفری و حکمران عراق عجم نخست به عنوان قلعه نظامی ساخته شده است. از آن‌جا که این قلعه که ساختمان آن را از نوع شهرهای شطرنجی می‌دانند در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بنا شد آن را سلطان‌آباد نامیده‌اند.

بازار شهر اراک؛ عامل رشد اقتصادی منطقه
«بازار شهر اراک» موضوع فصل سوم کتاب حاضر را تشکیل می‌دهد. بازار شکوهمند شهر اراک با نقشه‌ای صلیبی شکل توانست در زمانی نه چندان دور جایگاه خود را در امر تجارت در سطح ایران و جهان باز کند و یکی از جاذبه‌های مهم این شهر در جلب مهاجران به شمار می‌رود. در این امر سهم تجار ارمنی فرش از جمله سرکیس چیدمیان و همسرش هایکانوش چیدمیان (اولین زن تاجر در بازار اراک) حایز اهمیت است. در گذشته بیش از 20 تجارتخانه فرش متعلق به مسیحیان در اراک مشغول فعالیت بودند که ارامنه نمایندگی این تجارتخانه‌ها را داشتند.

تجارت فرش؛ بهانه‌ای برای مهاجرت ارامنه به اراک
در فصل دیگری که به ارامنه و دیگر مسیحیان شهر اراک اختصاص داده شده میناسیان ارامنه را مردمی نجیب، مهربان و زحمتکش معرفی می‌کند و می‌‌نویسد: «طبق اسناد موجود، در سال 1894 میلادی (برابر با 1273 هجری شمسی) شخصی ارمنی به نام آودیس توروسیان از شهر جلفای اصفهان جهت کار در شرکت هادسن به شهر اراک آمده است. سپس ارامنه به تدریج بین سال‌های 1902 - 1903 میلادی به این شهر آمده و در آن سکونت گزیدند.»

تاسیس تجارتخانه‌های فرش باعث شد ارامنه از نقاط مختلف کشور از جمله جلفای اصفهان، تبریز، تهران، همدان و روستاهای ارمنی‌نشین استان مرکزی به منظور کار در تجارتخانه‌ها یا با هدف تصدی مشاغل تولیدی و صنعتی به این شهر نقل مکان کنند. عده‌ای از تاجران ارمنی ساکن کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز به این شهر آمده و شعب تجارتخانه‌های خود را دایر کردند. از سوی دیگر عده‌ای از ارامنه تحصیل‌کرده تبریز به قصد تدریس در مدرسه ملی ارامنه شرف اراک دعوت به همکاری شدند. فرهیختگانی نظیر آرمناک ماکساپتیان و یرواند فرانگیان از ارمنستان به ایران آمده و در اراک سکونت گزیدند.

خدمات ارامنه شهر اراک در جبهه‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از دیگر موضوع‌های مورد بحث این فصل را تشکیل می‌دهد. در سال 1357 ارامنه اراک نیز در کنار هموطنان مسلمان خود در تظاهراتی که منجر به برپایی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران شد شرکت کردند و در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به جبهه‌های جنگ شتافتند، شهید، جانباز و مفقودالاثر شدند و یا به عنوان متخصصان فنی به کمک برادران مسلمان خود در جبهه‌های جنگ شتافتند.

مدرسه ملی ارامنه و کودکستان آرک شاهینیان با بیش از یک قرن فعالیت 
«مدرسه ملی ارامنه شرف اراک» عنوان دیگر فصل گنجانده شده در این اثر پژوهشی را تشکیل می‌دهد. در سال 1287 هجری شمسی نخستین مدرسه ارامنه شهر در ساختمانی سه اتاقه در زمینی که به منظور ساخت کلیسا، مدارس و انجمن‌های خاص ارامنه خریداری شده و توسط عالیجناب کشیش یقیا ینوسیان تقدیس و تبرک شده بود آغاز به کار کرد. با افزایش تعداد دانش آموزان، مدرسه ملی ارامنه شرف اراک به عنوان دومین مدرسه ارامنه در شهر اراک بین سال‌های 1299 – 1300 بنا نهاده شد. با فرسوده شدن ساختمان مدرسه پس از 60 سال، کودکستان، آمادگی و ابتدایی جدید شرف در همان محوطه با طرح نوین مهندسی در سه طبقه و کلاس‌های درس مطابق با استانداردهای روز بنا نهاده شد. مدرسه جدیدالتاسیس فعالیتش را در سال 1365 آغاز کرد و تا سال 1386 به کار خود ادامه داد. کودکستان آرک شاهینیان ارامنه اراک نیز در سال 1310 با هزینه مالی تاجری ارمنی بنام سلیم شاهینیان به یادبود فرزند فقیدش آرک در مقابل ساختمان مدرسه شرف تاسیس شد.

کلیسای مسروپ مقدس در فهرست آثار ملی ایران
فصل دیگری از این کتاب به کلیسای مسروپ مقدس اراک اختصاص داده شده است. کلیسای مسروپ مقدس ارامنه مرسلی ملی اراک که در سال 1914 به سبک معماری کلیسای ارمنی ساخته شد در سال‌های اولیه نام تارگمانچاتس را بر خود داشته است. در سال 2004 میلادی این کلیسا توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفت و در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همه ساله در تیر ماه به مناسبت عید ساهاک و مسروپ مقدس مراسم زیلرت دو روزه به امر عالیجناب اسقف اعظم سبوه سرکیسیان خلیفه ارامنه حوزه مذهبی تهران و شمال ایران با حضور جمع کثیری از زایران ارمنی در این کلیسا برگزار می‌شود.

«جامعه ارامنه انجیلی اراک»، «انجمن های فرهنگی - ورزشی و اجتماعی ارامنه اراک»، «قبرستان ارامنه شهر اراک» و «روحانیون ارمنی شهر ارک و حومه» از دیگر فصل‌های تشکیل دهنده این کتاب هستند.

بخشی از فصل «انجمن‌های فرهنگی - ورزشی و اجتماعی ارامنه اراک» به معرفی نام چهره‌های ارمنی فرهیخته‌ای اختصاص داده شده که در اراک به دنیا آمده یا در آن جا سکونت داشته‌اند و یا اصل و نسب آن‌ها به اراک بازمی‌گردند که از میان آن‌ها می‌توان به چهره‌هایی مانند مهندس آلبرت عجمیان صاحب امتیاز و مدیر مسوول روزنامه آلیک، واروژ کریم مسیحی کارگردان، فیلمنامه‌نویس و تدوین‌گر، مرحوم سبوه امیرخانیان، مدیر پیشین انتشارات نائیری و آندرانیک خچومیان نویسنده، مترجم، کارگردان تئاتر و مدیر تولید سینما اشاره کرد.

آداب و رسوم و شیوه زندگی ارامنه منطقه کزاز
«منطقه کزاز و روستاهای ارمنی نشین آن»، «باورها و اعتقادات»، «آداب و رسوم و شیوه زندگی ارامنه منطقه کزاز»، «پوشش ارمنیان اراک»، «مراسم عروسی»، «جهیزیه عروس» و «اعیاد مسیحی ارامنه و نحوه برگزاری آن‌ها در منطقه کزاز» عناوین دیگر فصل‌های این کتاب را تشکیل می‌دهند. این کتاب همچنین در بخشی مجموعه‌ای از لغات و اصطلاحات گویشی ارمنی رایج در منطقه کزاز را معرفی می‌کند.  

بنا به توضیحاتی که در این کتاب آمده است ارامنه منطقه کزاز زندگی خود را با کشاورزی، دامداری و باغداری می‌گذراندند و و زندگی خانواده‌ها در کلیه روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز به صورت سنتی سپری می‌شد. شایان ذکر است کلیه روستاهای ارمنی نشین منطقه‌های کزاز، شازند و شرا دارای کلیسا بودند.

بخش پایانی این کتاب به معرفی روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز، کلیساهای هر کدام، سنت‌ها و شیوه زندگی ارمنیان این منطقه و نیز آمار جمعیتی ارمنی هر کدام اختصاص داده شده است. 

روستاهای ارمنی‌نشین اراک و منطقه کزاز
«روستای کلاوه»، «روستای گوره زار»، «روستای سیدون»، «روستای ادریس آباد»، «روستای مهاجران ملا ابوالحسن»، «روستای ازنای اراک»، «شهرستان شازند»، «روستای عباس آباد»، «روستای حمریان»، «روستای قلعه گاوگدار»، «روستای حسین آباد»،«روستای علی آباد»، «روستای البرز»، «روستای مهدی اباد» ،«روستای اکبر آباد»، «روستای جزنق»، «روستای قلعه ارزج»، و «دیگر روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز» عناوین فصل‌های پایانی این کتاب را تشکیل می‌دهند.

هویک میناسیان، پژوهشگر و نویسنده ارمنی، در سال 1331 هجری شمسی در روستای گوره زار بخش شرا شهرستان خنداب واقع در استان مرکزی به دنیا آمد. در سال 1336 به خواست پدرش، زنده یاد ساووق میناس مسیحی، به منظور کسب دانش به تهران نقل مکان کرد و از همان دوران جوانی وارد عرصه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی شد. در سال 1387 توانست عنوان بهترین پژوهشگر استان مرکزی را از طرف سازمان میراث فرهنگی، بنیاد مولانا و فرهنگنامه استان مرکزی از آن خود کند. همچنین در سال 1388 از سوی مدیریت فرهنگی هنری منطقه 8 تهران به عنوان برترین پژوهشگر سال برگزیده شد. وی تا کنون مقالات پژوهشی متعددی در نشریات آلیک، همشهری، شاهد جوان، معلم، هویس و... به چاپ رسانده است.

میناسیان تا کنون آثار پژوهشی متعددی را به چاپ رسانده که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های «سنگ مزار ارامنه»، «گوره زار یادگاری از ایران باستان»، «زندگی‌نامه روحانیون ارامنه حوزه مذهبی ارامنه تهران» و ترجمه کتاب «مرد بی عقل» اثر هوانس تومانیان اشاره کرد. «ارمنیان همدان»، «مسیحیان سلطانیه»، «کلیساهای ارامنه در حوزه خیلفه گری ارامنه تهران» و «ارامنه ایران و روابط دوستانه آنان با ایرانیان در گذر تاریخ (به زبان ارمنی)» عناوین کتاب‌های آماده به چاپ این پژوهشگر را تشکیل می‌دهند. 

چاپ نخست کتاب «تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و منطقه کزاز» به زبان ارمنی با ویراستاری آرمن داویدیان در 272 صفحه، با شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 12 هزار تومان از سوی انتشارات نائیری منتشر شده است. نسخه فارسی این اثر پژوهشی قرار است از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به چاپ برسد.