به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست تخصصي تاريخي «نقشمايه ماهي آيين مهر در مهرهاي دوره قاجار» در ادامه نشست‌هاي تخصصي انديشگاه فرهنگي كتابخانه ملي یکشنبه (دوم شهریورماه) برگزار شد و دكتر ژيلا پاشايي، کارشناس ارشد گرافیک و رئیس گروه گرافیک دانشگاه جامع علمی-کاربردی و دكتر محسن جعفري‌مذهب، عضو هیات علمی سازمان اسناد به مباحثي در زمينه آيين مهرپرستي و نمادهاي آن در معماري و هنر ايران به بررسی نقش ماهي از دوران ايران باستان تا عصر حاضر، به ويژه در دوره قاجار پرداختند و ريشه‌هاي تاريخي نمادهاي باستاني ايران و اروپا را واکاوی کردند. 

پاشایی در ابتدای سخنانش گفت: بسیاری از رموز و اسرار آیین میترا، برخلاف آنچه مشهور شده، اصل و بنیان ایرانی خود را حفظ کرده است. ماهی نیز باید چنان باشد، اگر نقوشی روی کاسه کشف شده از تپه حسنلو را در نظر آوریم در قسمتی از نقوش به روی کاسه، نقش یک ماهی دیده می‌شود. در قسمت فوقانی، ارابه‌هایی به‌نظر می‌رسند که گردونه رانانی آن‌ها را هدایت می‌کنند. این گردونه‌ها و نقش سلاح‌ها و کسانی که گردونه را می‌‌رانند و بسیاری دیگر از تصاویر با آن‌چه که درباره مهر از روی مهریشت اوستا می‌‌دانیم قابل انطباق است. 

این پژوهشگر گفت: مهرهای دوره  قاجار، گویای نحوه  زندگی و بازتابی از تاریخ مذهبی، اجتماعی و فرهنگی جامعه­ انسانی آن روزگار است، آن‌چه مهرهای دوره  قاجار را از دیگر دوره ها متمایز می کند ظهور نقشمایه انسان، حیوانات و گیاهان در مهرهای افراد عادی جامعه است. 

پاشایی عنوان کرد: با استقرار سلسله صفوی و گسترش جنبش‌های جدید فکری و هنری تصویرسازی که تا قبل از آن تنها به بهانه مصورکردن اشعار و داستان‌ها خلق می‌شد و اندازه آن‌ها از قطع کتاب‌ها تجاوز نمی‌کرد، تحولات تازه‌ای پیدا کرد و در اندازه‌های طبیعی و گاه بزرگتر روی کاخ‌ها و سردر بازارها و حمام‌ها، زیر گنبد و دیوار امامزاده‌ها و پرده‌های تعزیه‌خوان‌ها آمد. 

وی افزود: تصویر جانوران خوش یمن مثل شیر، اسب، مرغ و ماهی بیش از دیگر جانوران در آرایش اشیاء استفاده شد و برخی جانوران به‌دنبال سنت‌های مذاهب قبل اسلام، همچنان اهمیت خود را حفظ کرده بودند ولی با تغییراتی که در مفاهیم و کاربردهای آن‌ها به‌وجود آمده بود، در فرهنگ جدید ادغام شد. در دوره  صفوی  نقش بُز کوهی، ماهی و مار روی سکه ها ضرب می شد. در اسلام با این که کشیدن صورت انسان مذموم و تحریم شده بود، با وجود این فتحعلی شاه قاجار اولین پادشاهی است که اقدام به ضرب سکه با تصویر خود می کند از آن پس ضرب سکه با تصویر شاهان رایج شد. 

پاشایی ادامه داد: نقشمایه اصلی طرح «ماهی درهم» و «ماهی هراتی» در فرش، طرح لوزی منقش به گل و پره‌های چرخ و فلکی است که در چهار طرف لوزی قرار دارند. اساس این طرح از دین مِهر سرچشمه گرفته است. مایگان هراتی از چهره مِهر و دو ماهی شکل گرفته که در دوره اسلامی چهره مهر به گلی معمولا هشت‌پر و نقشمایه ماهی به گل و برگ تبدیل شده از این زمان بوده که بافندگان از آوردن نقش حیوانات در فرش امتناع کرده‌اند. مهرهای مورد بحث دو ماهی به شکلی انعطاف‌پذیر حول محیط دایره‌ای یا بیضی‌شکل فلوس و مهر نقش شده‌اند گاهی میان آن دو گلی چندپر نقر شده است. 

این پژوهشگر عنوان کرد: در مهرهای دوره قاجار دو ماهی در حول محیط بیضی­شکل مُهر نمایانده شده‌اند، یادآور حوض‌های فیروزه‌ای ایرانی با ماهیان قرمز که گرداگرد حوض شنا می‌کنند. در تعدادی از این مهرها ماهی در دوکنار مهر و میان آن‌ها نام صاحب مهر حک شده است، در برخی از مهرها علاوه بر نام صاحب مهر گلی چندپر در میان دو ماهی نقش بسته است، نقشمایه گل چندپر که در فلوس­ها نیز موجود است، می‌تواند نماد گل نیلوفر باشد که فرّ زردشت را نگاه می‌داشته است و دو ماهی برای حفاظت از آن در گرد آن می‌گردند. 

دکتر محسن جعفری‌مذهب نیز در این نشست یادآور شد که پژوهش خانم پاشایی کاری دانشگاهی بوده که اثر یک باور را در آثار فرهنگی پیگیری کرده‌اند اما وجود عناصر مهری (و اصولأ هر باور دیگری) در مهرها و سکه‌ها و نقش فرش‌ها و سفال‌های ایرانی، اولأ: به‌معنی وجود باور به آن عناصر در تولیدکننده اثر نیست و ثانیأ گاه تنها برای پر کردن زمینه اشیاء بوده و شاید قصد خاصی از به‌کار بردن آن‌ها نبوده باشد. پر کردن بخش‌های خالی سکه‌ها و مهرها با گل و شاخه و برگ و اسلیمی برای زیبانمایی آن‌ها بوده و شاید نتوان باور خاصی را به خالق اثر نسبت داد و در این زمینه‌ها باید با احتیاط وارد شد.