خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- حمیده میرحسینی: «رساله‌ای در باب حکومت طالقانی نظریه‌پردازی دموکراسی شورایی در جمهوری اسلامی ایران» پژوهش محمد بسته‌نگار، داماد آیت‌الله طالقانی چند روزی است که از سوی نشر صمدیه به چاپ رسیده است.

به مناسبت سالروز درگذشت آیت‌الله طالقانی (19 شهریورماه) و جدیدترین اثر چاپ شده درباره ایشان، ایبنا گفت وگویی با مولف این کتاب انجام داده است که آن را می‌خوانید:

ـ آقای بسته‌نگار لطفا کمی درباره محتوای این کتاب و مهم‌ترین مولفه‌هایی که به آن پرداخته‌اید توضیح دهید؟ 

این کتاب که برخی مطالب آن طی سال‌های گذشته در بعضی روزنامه‌ها و مجلات درج شده بود در سال گذشته به صورت مجموعه‌ای درآمد که برخی مطالب از آن کم و مقداری به آن افزوده شد و تحت عنوان «رساله‌ای در باب حکومت طالقانی نظریه‌پرداز دموکراسی شورایی در جمهوری اسلامی ایران» به چاپ رسید که بنده مقدمه‌ای مبسوط بر این کتاب نوشتم.

چنان‌که برخی از دوستان مطرح کردند زمانی که آیت‌الله طالقانی شرح، توضیح و پاورقی‌هایی درباره کتاب «مرحوم آیت‌الله نائینی» در سال 34 ـ 1333 نوشت و منتشر کرد دیگر کتاب و نوشته‌‌ای درباره حکومت به ویژه درباره حکومت اسلامی و شورایی از او نداریم. در واقع، ایشان بعد از انقلاب اسلامی فرصت نکردند مطلبی درباره حکومت اسلامی بنویسند. 

این کتاب مجموعه سخنرانی‌هایی است که ایشان از اول آزادی تا روز وفات خود درباره حکومت مطرح کرده‌اند. در این سخنرانی‌ها چندین اصول محوری مربوط به حکومت از سوی ایشان استنباط می‌شود که دو اصل اساسی آن «ویژگی انقلاب اسلامی و نقش مردم در آن» و دوم «امر به معروف و نهی از منکر و حق پرسش مردم از زمامداران، مسئولان و نظارت مستمر بر رفتار آنان» است؛ این دو اصل از اصول مهم دموکراسی است که دکتر حسین بشیریه (پژوهشگر و نظریه‌پرداز علوم سیاسی که اکنون در آمریکا در دانشکده علم سیاست دانشگاه سیراکیوز نیویورک تحصیل می‌کند) نیز به آن اشاره کرده و طالقانی نیز به خوبی در سخنرانی‌هایش به این دو اصل استناد می‌کند و به آن اشاره دارد. مرحوم طالقانی معتقد بود که نظام عادلانه، نظامی از پایین به بالاست و نظام اجتماعی باید به وسیله توده مردم انتخاب شود.

اصل دوم که «حق پرسش از زمامداران» است و بشیریه در کتاب خود آن را یکی از مهم‌ترین اصول دموکراسی می‌داند در دیدگاه طالقانی هم به خوبی مشهود است و تاکید بر این اصل را در نخستین سخنرانی‌ که ایشان در مدرسه فیضیه داشته است می‌بینیم. ایشان معتقد است که به وسیله این اصل انقلاب اسلامی ما پایه و اساس پیدا می‌کند؛ بدین معنا که انقلاب اسلامی به همه مردم تعلق دارد؛ همانطور که خطاب قرآن به «الناس» است نه فقط «مسلمانان و مومنین»

از دیگر مسائلی که در اندیشه طالقانی در مجموعه سخنرانی‌هایش به آن دست یافتم و از آن استباط می‌شود و آن‌ها را به عنوان چند اصل دیگر به دیدگاه ایشان افزودم، «غیرطبقاتی بودن حکومت»، «مساله اختیار»، «مساله آزادی» و «بحث قسط و عدالت» است. «غیرطبقاتی بودن» از نظر طالقانی بدین معناست که حکومت مختص به طبقه یا صنف خاصی نیست و درباره «مسأله آزادی»، ایشان، آزادی را فراتر از «همه» می‌داند. 

همچنین «مساله اختیار»،‌ از دیگر مسایلی است که در دیدگاه ایشان وجود دارد و سرلوحه نواندیشان دینی از زمان سیدجمال‌الدین اسدآبادی تا به امروز هم هست. چنان‌که در اندیشه‌های شیخ عبده در مصر، مرحوم اقبال در پاکستان، آیت‌الله نائینی، طالقانی، مطهری، بازرگان و شریعتی نیز در ایران مشهود است. (حمید عنایت نیز در کتاب‌هایش مساله اختیار را از ویژگی‌های نو اندیشان دینی می‌داند.)

«مساله قسط و عدالت» نیز که به آن اشاره شد، در اندیشه طالقانی جایگاه ویژه‌ای داشته است. چنان‌که با استفاده از آیاتی از قرآن (آیه 25 سوره حدید) معتقد است که انبیاء تنها برای تربیت مردم آمده‌اند و خود مردم باید قیام به قسط و عدالت کنند. بدین معنا که انبیاء فقط نقش آگاهی‌دهنده دارند نه وظیفه‌ای دیگر. در ملاقاتی هم که مرحوم طالقانی با سفیر کوبا داشت معتقد بود که هر انقلابی علیه استبداد، استعمار و ظلم است و در هرجای دنیا که چنین مبارزه‌ای صورت گیرد؛ از نظر ما انقلاب اسلامی است. بنابراین حق نظارت مردم، حکومت غیرطبقاتی، آزادی، مسأله قسط و عدالت و مساله اختیار که از پایه‌های دموکراسی است در اندیشه و دیدگاه آیت‌الله طالقانی به خوبی نمود پیدا می‌کند.

مساله آخری که طالقانی در دیدگاه‌هایش به آن اشاره دارد، «مساله شوراها» است. ایشان وقتی به قم می‌روند و امام از ایشان سوال می‌کند که به نظر شما چگونه می‌شود مشکلات مردم را حل کرد، طالقانی در جواب می‌گوید به واسطه شوراها. و در اینجاست که امام دستی بر پشت او می‌زند و می‌گوید خودت برو و این مساله را مطرح کن. در اینجا بود که وی زمانی که به تهران آمد، آیین‌نامه شوراها نوشته شد که ناصر کاتوزیان هم از جمله تدوین‌کنندگان این آیین‌نامه بود. 

ـ به نظر شما، تا به حال چه کتاب‌هایی درباره آیت‌الله طالقانی تألیف شده‌اند که تصویر درستی از ایشان را در نزد مخاطبان ارائه می‌دهد؟ 

مجموعه چند سخنرانی که آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت ایراد کرده بودند و بعدها از سوی بنیاد فرهنگی طالقانی به چاپ رسیدند، مجموعه کتاب‌هایی است که آراء ایشان را به خوبی منتشر کرده‌اند. مجموعه نوشته‌های دیگری هم که تحت عناوین «وحدت و آزادی» و «هجرت و انقلاب» چاپ شده‌اند کارهای خوبی است که انجام شده. خود بنده نیز پیش از این، مجموعه‌ای در قالب کتاب جمع‌آوری کردم که در بردارنده مقالاتی بود که از شهریور 1320 آیت‌الله طالقانی در مجلات و روزنامه‌ها منتشر کرده بود و «مناره‌ای در کویر» نام گرفت. عنوان این کتاب را از دکتر شریعتی اقتباس کردم؛ مناره‌ای که با استفاده از نام کتاب «کویر» دکتر شریعتی، منظور «آیت‌الله طالقانی» بود. با این توضیح که بعد از کودتای 28 مرداد که همه جا سکوت و خفقان و خاموشی فراگرفته بود، مسجد هدایت که ایشان در وی سخنرانی‌ می‌کردند، به مانند مناره‌ای در کویر می‌درخشید و تنها جایی که از آن صدای آزادی بلند می‌شد آنجا بود. از نکات جالبی که در این مقالات بود، این است که ایشان حکومت دینی کلیسا (قرون وسطی) را که موجب خفقان، ‌سرکوب‌ها و خونریزی‌ها می‌شد نفی کرد و آن را زیر سوال برد.

ـ با توجه به این‌که شما داماد آیت‌الله طالقانی و از افراد نزدیک به وی بوده‌اید، به نظر شما چه مواردی درباره ایشان در کتاب‌ها ناگفته مانده است؟

به نظر می‌رسد در مجلات، روزنامه‌ها، سالگردها و مجالسی که از سوی دستگاه‌ها صورت می‌گیرد، تنها به شرح زندگی و خاطرات وی می‌پردازند؛ این‌که وی کجا بوده، چه غذایی خورده، کجا رفته و غیره. در واقع، تنها وارد مسائل سطحی حیات آیت‌الله طالقانی می‌شوند نه این‌که به کنه اندیشه و دیدگاه‌های ایشان پرداخته شود و در بسیاری از کتاب‌ها نیز تنها کلیاتی درباره دیدگاه‌های ایشان مثلاً دیدگاه‌هایی درباره شوراها پرداخته می‌شود و حق مطلب ادا نشده است.

ـ آیا شما کتاب دیگری مربوط به آیت‌الله طالقانی در دست تالیف دارید؟ 

به غیر از این کتاب، اثر دیگری را که در حال گردآوری و تدوین آن هستم مجموعه‌ای است از سخنرانی‌ها، مقالات و روزنامه‌هایی که مطالبی را درباره ایشان درج کردند. این مجموعه 600 صفحه‌ای اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی آیت‌الله طالقانی و مسائل مختلفی را که ایشان بدان پرداخته‌اند بازتاب می‌دهد و امید است برای سال آینده منتشر شود. 



* چاپ نخست «رساله‌ای در باب حکومت طالقانی نظریه‌پردازی دموکراسی شورایی در جمهوری اسلامی ایران» پژوهش محمد بسته‌نگار، در 110 صفحه، شمارگان 500 نسخه و بهای پنج هزار تومان از سوی نشر صمدیه چاپ و منتشر شده است.