خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مهسا مقدس‌نژاد: نشست «بررسی وضعیت شابک در صنعت نشر ایران» عصر چهارشنبه (۲۳ مهرماه) با حضور حمید محسنی، مدیر انتشارات کتابدار، داریوش مطلبی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد، محمدرضا توکل صدیق مدیر انتشارات صابرین و روح‌الله سلطانی مدیر بخش شابک خانه کتاب، در سرای اهل‌قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.

روح‌الله سلطانی، مدیر بخش «شابک» و «شابم» خانه کتاب در ابتدای این نشست اظهار کرد: در طول دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی هرسال تعداد کتاب‌های منتشرشده و انواع دیگر نشریات در سراسر دنیا با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو بود و به همین نسبت هم به تعداد مراکز فروش و انتشار افزوده می‌شد. صرف مدت‌زمان زیاد برای یافتن کتاب یا نشریه موردنظر، پیامد اجتناب‌ناپذیر این افزایش بود.

با افزایش تعداد کتاب‌ها، دیگر به‌کارگیری عنوان کتاب، پدیدآورنده، ناشر و سایر مشخصات کتاب‌شناختی برای یافتن یک کتاب امکان‌پذیر نبود و برای افزایش بهره‌وری، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و رفع مشکلاتی که براثر تنوع و پراکندگی منابع چاپی به وجود می‌آمد، باید راهکاری اندیشیده می‌شد.

سلطانی افزود: ناشران به‌مرور از شماره‌هایی که نوعی شماره ثبت کتاب بود و برای خودشان معنی‌دار بود برای شناسایی کتاب‌هایشان استفاده می‌کردند، اگرچه روشی مناسب بود، اما با گسترش بازار بین‌المللی و ملی کتاب این شیوه پاسخگوی نیازها نبود. زیرا این شیوه‌های شماره‌گذاری تنها استفاده داخلی داشت و از یک موسسه به موسسه دیگر متفاوت بود.

تولد «شابک» در انگلستان
مدیر امور «شابک» و «شابم» مؤسسه خانه کتاب ادامه داد: در سال ۱۹۶۷ «اسمیت» که فروشگاه‌های کتاب اسمیت و پسران را اداره می‌کرد، ISBN یا شماره استاندارد کتاب را پیشنهاد داد. در سال ۱۹۶۸ کمیته فنی مستندسازی ایزو، گروهی متشکل از کارشناسان حوزه نشر و کتابداران را زیر نظر مؤسسه استاندارد انگلستان برای تحقیق درباره امکان بسط نظام انگلیسی برای شماره‌گذاری در مقیاس بین‌المللی تعیین کرد. نتیجه این کنفرانس‌ها طراحی شماره استاندارد بین‌المللی کتاب (شابک) شد.

وی بابیان این‌که شابک باهدف تسهیل فرایند حوزه نشر به وجود آمد، اظهار کرد: با گسترش روزافزون نشر کتاب در ایران و استفاده هر چه بیشتر از رایانه و سیستم‌های داده‌پردازی برای کارهای نشر و اطلاع‌رسانی، به‌تدریج ضرورت وجود شابک در ایران نیز بیش‌ازپیش احساس و درنتیجه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان متولی کار نشر تصمیم به عضویت در نظام شابک و اخذ نمایندگی از مؤسسه جهانی شابک گرفت.

در ادامه این نشست، داریوش مطلبی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اظهار کرد: نظام شابک بعد از به‌کارگیری کامپیوتر و نظام‌های الکترونیکی به‌منظور فروش، انبارگردانی و اطلاع‌رسانی در حوزه کتاب به وجود آمد. چون شابک یک شماره واحد است و به‌وسیله آن می‌توان یک اثر را از میان میلیون‌ها اثر شناسایی کرد. امروز شاهدیم که بیش از ۲۰۰ کشور، عضو نظام شابک هستند؛ البته کارایی شابک در همه این کشورها یکسان نیست اما درمجموع کاربردهایی که برای شابک پیش‌بینی‌شده است را می‌توان به فراهم آوردن امکانات برای گردآوری اطلاعات حوزه نشر و همچنین روزآمد کردن آنها، امکان راه‌اندازی نظام‌های مکانیزه و پیگیری فعالیت‌های مربوط به کپی‌رایت، اشاره کرد.



اغلب ناشران از فواید شابک آگاه نیستند
روح‌الله سلطانی، مدیر بخش «شابک» و «شابم» خانه کتاب در ادامه این نشست، خطاب به محمدرضا توکل صدیق، مدیر انتشارات صابرین این پرسش را مطرح کرد که «با توجه به محسناتی که برای شابک وجود دارد، ناشران و کتاب‌فروشان تا چه اندازه از این نظام بهره‌مند می‌شوند؟»

توکل صدیق در پاسخ به این پرسش، گفت: بیش از ۱۰ سال است که از نظام شابک بهره می‌بریم؛ این نظام فواید زیادی دارد، اما متأسفانه بسیاری از ناشرانی که از این نظام استفاده می‌کنند، چندان از فواید آن آگاه نیستند و توجیه نشده‌اند. بنابراین به‌مرورزمان و به‌صورت تدریجی شروع به استفاده از این نظام کرده‌اند، به‌گونه‌ای که باعث شده است هر کتابی دارای یک هویت دقیق باشد.

روح‌الله سلطانی، مدیر بخش «شابک» و «شابم» خانه کتاب در ادامه، از حمید محسنی، مدیر انتشارات کتابدار پرسید «راهکارهایی که مؤسسه شابک می‌تواند استفاده کند تا ناشران خرده‌پا را نیز با موضوع شابک آشنا کند چیست؟»

محسنی در پاسخ به این پرسش، گفت: پیش از آن‌که شابک در صنعت نشر کشور شناخته شود، کتابخانه‌ها با شابک آشنا بودند. چراکه آن‌ها برای درخواست سفارش کالا، ناگزیر از آشنایی با شابک بودند. کتابخانه‌ها به‌منظور ارتباط با ناشران جهانی، از این نظام به‌وفور استفاده می‌کردند.

وی افزود: اما با توجه به رواج فروش آنلاین، متأسفانه در برخی موارد دیده‌شده است که اغلب ناشران برای چاپ‌های متعدد یک کتاب، از یک شابک استفاده می‌کنند؛ اگر محتوای کتاب یا هر مورد دیگری از کتاب، در چاپ‌های بعدی دستخوش تغییر قرار بگیرند، باید شابک نیز تغییر کند چراکه در این صورت احتمال اشتباهات کاهش پیدا می‌کند.

پولی شدن شابک برای اغلب ناشران موجه نیست
روح‌الله سلطانی، مدیر بخش «شابک» و «شابم» خانه کتاب در بخش دیگر این نشست، از دو ناشر حاضر در جلسه (محمدرضا توکل صدیق و حمید محسنی) پرسید «مباحثی برای پولی شدن نظام شابک مطرح است. معتقدیم اگر این اتفاق رُخ دهد بسیار راهگشا خواهد بود. نظر شما در این مورد چیست؟»

محمدرضا توکل صدیق، مدیر انتشارات صابرین پاسخ داد: اکثر فروشگاه‌های کتاب از نظام شابک پیروی می‌کنند. این نظام جامع، تسهیلاتی را به وجود آورده که نتیجه آن کمک به حضور کتاب در ویترین‌های کتاب‌فروشی‌هاست. اما در این میان پولی شدن شابک چندان موجه نیست، چراکه ناشران احساس نمی‌کنند و خیلی توجیه نیستند که یک سری خدمات خاص به آن‌ها ارائه می‌شود که بخواهند در قبال آن هزینه‌ای را نیز پرداخت کنند!

وی ادامه داد: مؤسسه شابک نه به معنای واقعی، آموزشی به ناشران در این زمینه می‌دهد و نه از مشکلات آنها آگاهی دارد. وضعیت فعلی صنعت نشر کشور به‌گونه‌ای است که پولی شدن شابک خیلی موجه نیست. ضمن این‌که ناشران اصلاً نمی‌توانند برای دریافت شابک پول پرداخت کنند چراکه باید برای این کار مصوبه مجلس وجود داشته باشد.

حمید محسنی، مدیر انتشارات کتابدار نیز در پاسخ به پرسش مذکور، گفت: انتقال هزینه‌های نهادهای دولتی به بخش خصوصی، نوعی اجحاف به بخش خصوصی است. ضمن این‌که درآمد حاصل از پولی شدن شابک، بسیار ناچیز است. بنابراین، اگر شابک به مباحث مالی آلوده نشود، بهتر است.

ارائه خدمات و آموزش؛ اهداف پولی شدن شابک
روح‌الله سلطانی، مدیر بخش «شابک» و «شابم» خانه کتاب در ادامه این نشست، گفت: برای پولی شدن شابک دو هدف عمده وجود دارد؛ نخست، افزایش ارائه خدمات به صنف نشر و دوم، برپایی کارگاه‌های آموزشی برای ناشران باهدف آشنایی با شابک و برقراری ارتباط نزدیک با تولیدکنندگان نرم‌افزارهای مربوط به کتاب.

بنابراین، کاملاً مشهود است که هیچ‌گونه موضوع درآمدزایی برای خانه کتاب در این راستا مطرح نبوده و نیست.

حمید محسنی، مدیر انتشارات کتابدار در ادامه، گفت: ناشران باید بدانند پولی که برای شابک پرداخت خواهند کرد، به دست چه کسی می‌رسد؛ اگر قرار باشد این پول به اتحادیه و صنف برود، بدون تردید چون می‌داند این پول به بدنه نشر کشور بر خواهد گشت، حتی حاضرند بیش از مبلغ تعیین‌شده برای شابک، هزینه کنند.

داریوش مطلبی دراین‌باره اظهار کرد: با توجه به این‌که نزدیک به ۸ سال اجلاس سالانه شابک را از نزدیک دیده‌ام، همواره ایران جزو کشورهای پیشگام در این عرصه بوده است. درباره این موضوع که آقای حمید محسنی مطرح کرد مبنی بر «آگاهی از این‌که پول شابک به دست چه کسی می‌رسد؟» مطالعه‌ای انجام‌شده است؛ از بین کشورهای عضو مؤسسه شابک، ۵۸ متولی شابک در بسیاری از کشورها، نهادهای دولتی هستند. همچنین از میان کشورهای عضو موسسه شابک، ۴۲ درصد شابک را به‌صورت رایگان در اختیار ناشران قرار می‌دهند و در غالب این کشورها شابک پولی است.



وضعیت اقتصادی ناشران و طرح پولی شدن شابک
وی ادامه داد: شاید اگر پولی شدن شابک در اواخر دهه ۷۰ یا ۸۰ که اوج شکوفایی صنعت نشر کشور بود، مطرح می‌شد، خیلی راحت‌تر می‌شد با پولی شدن آن کنار آمد، اما اکنون برای پولی کردن شابک ابتدا باید وضعیت نشر کشور و شرایط اقتصادی ناشران بررسی شود و سپس درصورتی‌که ناشران از توانایی پرداخت این هزینه برخوردار باشند، می‌توان درباره آن تصمیم‌گیری کرد.

مطلبی ادامه داد: نباید این موضوع فراموش شود که سایر کشورها در قبال هزینه‌ای که از ناشران دریافت می‌کنند، بدون تردید خدمات گسترده‌ای نیز در اختیار آنها قرار می‌دهند. ناشران باید بدانند که این هزینه، چه ارزش‌افزوده‌ای برای آنها به دنبال خواهد داشت. درمجموع باید تمام عوامل دخیل در پولی شدن یا پولی نشدن شابک سنجیده شود سپس درباره آن تصمیم‌گیری صورت بگیرد.

محمدرضا توکل صدیق، مدیر انتشارات صابرین در بخش پایانی این نشست، گفت: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خود از سازمان امور مالیاتی می‌خواهد که از ناشران مالیات دریافت نکند، اما خودش به‌گونه‌ای دیگری (پولی کردن شابک) می‌خواهد از ناشران هزینه‌ای دریافت کند!

مدیر انتشارات صابرین عنوان کرد: بسیاری از ناشران به معنای واقعی مشکلات خاص خود رادارند؛ زندگی اغلب آن‌ها به‌سختی می‌گذرد. ازیک‌طرف هزینه‌های ناشران بالا رفته است از طرف دیگر تعداد فروش آن‌ها کاهش یافت است. ناشران در حال آب شدن هستند. آن‌ها باسیلی صورت خود را سرخ نگه‌داشته‌اند؛ حالا در چنین شرایطی تصور کنید می‌خواهند از ناشر برای شابک، پول دریافت کنند! ضمن این‌که این هزینه را از همه ناشران می‌گیرند، اما در بحث حمایت‌ها، به‌صورت سلیقه‌ای عمل می‌کنند!

سه سطح مدیریت نظام شابک در جهان
داریوش مطلبی در بخش دیگر این نشست، گفت: برای مدیریت نظام شابک در سطح جهانی سه سطح مدیریتی تعریف‌شده است که عبارت‌اند از مدیریت بین‌المللی، مدیریت مؤسسات ثبت شابک (موسسه‌های ملی) و مدیریت ناشران.

وی با اشاره به سطح مدیریت بین‌المللی نظام شابک گفت: سازمان جهانی شابک که مسئول اصلی اداره این نظام در سطح جهان است، وظایفی را بر عهده دارد که از آن میان می‌توان به «ترویج، هماهنگی و نظارت بر استفاده جهانی از نظام شابک»، «معرفی موضوعات موردعلاقه جامعه شابک به سازمان‌های مرتبط دیگر»، «منصوب کردن مؤسسه‌های مناسب به‌عنوان موسسه‌های ثبت شابک (موسسه‌های ملی شابک)»، «تعیین گروه‌های ثبت و محدوده وظایف آن‌ها و اختصاص آن‌ها به مؤسسه‌های معتبر ثبت شابک»، «ارائه تعریفی برای قواعد گروه ثبت که طول شناسه‌های قابل اختصاص به ناشران را در هر گروه مشخص می‌کنند و اطمینان از به‌کارگیری صحیح این قواعد در همه زمان‌ها»، «اختصاص دامنه‌های منحصربه‌فرد شناسه‌های ناشران و نگهداری سوابق شناسه‌های اختصاص‌یافته به ناشران در هر گروه» اشاره کرد.

عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد درباره مدیریت مؤسسات ثبت شابک (مؤسسه‌های ملی) اظهار کرد: ازجمله وظایفی که این مؤسسات بر عهده‌دارند عبارت است از «عضوگیری از ناشران و ناشران موردی متقاضی»، «تولید مدیریت و به‌روزرسانی فراداده‌های مرتبط به ناشران»، «کنترل و نظارت بر نحوه استفاده از شابک»، «ارسال اطلاعات ناشران عضو نظام شابک به مؤسسه جهانی شابک به‌منظور اطلاع‌رسانی جهانی» و «اجرای سیاست‌ها و خط‌مشی‌های تعیین‌شده از سوی سازمان جهانی شابک»

مطلبی با اشاره به سطح مدیریت ناشران گفت: این سطح باید به‌گونه‌ای باشد که ناشران از شابک بتوانند هم در مباحث مربوط به تولید و هم عرضه و سفارش کتاب استفاده کنند.

وی عنوان کرد: نظام شابک از سه مرحله تشکیل‌شده است؛ نخست این‌که باید اطلاع‌رسانی شود که خوشبختانه کشور ما این مرحله را پُشت سر گذاشته است. دوم این‌که شابک باید کاربردی شود و درنهایت (مرحله سوم) شابک باید مدیریت و توسعه یابد؛ در این راستا مؤسسه شابک باید با ناشران، اتحادیه‌ها و تولیدکنندگان نرم‌افزارهای مربوط به کتاب، ارتباط نزدیک داشته باشد.

 این نشست با اظهار نظرهای متفاوتی همراه بود، شرکت‌کنندگان خواستار تداوم این جلسه برای بررسی بیشتر موضوع پولی یا رایگان شدن شابک شدند.