خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ محمد آسیابانی: قیام حضرت سیدالشهدا در روز عاشورا و در صحرای کربلا، مهم‌ترین موضوع در شکل‌گیری آداب و رسوم فرهنگ و هنر خاص شیعی بود. بر این اساس می‌توان مبدا تاریخ فرهنگ و هنر شیعی را سال 61 هجری دانست. از این سال به بعد در طول دوران‌ مختلف در میان جوامع و قومیت‌های گوناگون شیعی مذهب، آیین‌های نمایشی خاصی برای سوگواری شهیدان کربلا شکل گرفت؛ آیین‌هایی که بستگی مستقیم با ویژگی‌های قومیتی مردمان هر منطقه داشت.

در نیم قرن اخیر از سوی محققان داخلی و خارجی پژوهش‌های بسیاری بر آیین‌های عزاداری ماه محرم انجام و در قالب‌هایی چون کتاب، مقاله آکادمیک، فیلم مستند و گزارش‌های خبری منتشر شده است. با این اوصاف هنوز هم زوایای مختلف این آیین‌ها جای کار بسیاری دارند. یکی از مهم‌ترین آسیب‌های این حوزه، کمبود پژوهش‌های مردم‌شناختی به‌صورت میدانی است. 

دایرةالمعارف عزاداری‌های ایرانی
یکی از جدیدترین پژوهش‌های منتشر شده در این موضوع کتاب «محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» است. اصغر شعاع، علی آنی‌زاده، رقیه حاجی محمدیاری، شهرزاد دوستی و الهه شایسته رخ، پنج محققی هستند که مشترکا این کتاب را ــ با روش تحقیق کتابخانه‌ای ــ به سرانجام رسانده‌اند.

«محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» شامل 6 فصل با عناوین «پیشینه عزاداری ماه محرم»، «آیین‌ها و آواهای پیشواز ماه محرم»، «آیین‌ها و آواهای سوگواری ماه محرم»، «بازتاب قیام عاشورا در ادبیات شفاهی»، «نماد و نمایش در فرهنگ عاشورا» و «آیین‌ها و آواهای سوگواری ماه صفر» است.

نویسندگان کتاب تلاش کرده‌اند تمام آیین‌ها و رسم‌های عزاداری خرده فرهنگ‌های ایران را در یک منبع گردآوری و به مخاطبان معرفی کنند. از این منظر اهداف نویسندگان برآورده شده و عموم مخاطبانی که تاکنون مطالعاتی در این موضوع نداشته‌اند می‌توانند با خواندن این کتاب اطلاعات مفیدی به‌دست آورند. 

پژوهش‌های مردم‌شناختی میدانی را فراموش نکنیم
کتاب «محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» ایراداتی دارد که باعث می‌شود مخاطب فرهیخته و کتابخوان از مطالعه آن اقناع نشود. مهم‌ترین اشکالی که می‌توان بر این پژوهش وارد کرد، انجام دادن آن به صورت کتابخانه‌ای است. عرصه پژوهش در آیین‌های عزاداری، به‌ویژه آیین‌های عزاداری درباره حضرت سیدالشهدا و یارانش، نیازمند پژوهش‌های مردم‌شناختی میدانی است. از زمان به قدرت رسیدن رضاخان پهلوی ــ که از آن به دوران مدرن یا ورود مدرنیته به ایران ذکر می‌شود ــ آیین‌های سنتی، به‌ویژه آیین نمایشی تعزیه، مورد بی‌مهری قرار گرفت و امروزه نیز این نمایش تبدیل به یک هنر موزه‌ای شده است.

با تمام فعالیت‌ها و کوشش‌های پژوهشگران آیین‌های نمایشی سنتی، هنوز هم بخش‌های مختلفی از این هنرها واکاوی نشده و حتی ممکن است آیین‌هایی نیز تاکنون ناشناخته مانده باشند. این کمبودها بیشتر به دلیل عدم پژوهش‌های مردم‌شناسانه میدانی بر این آیین‌هاست.

ایراد دیگری که بر کتاب وارد است، تعدد نویسندگان آن است. تعدد پژوهشگران در پروژه‌هایی که قرار است به‌صورت کتابخانه‌ای انجام شوند، مشکلات عجیب و غریبی را باعث می‌شود که استفاده سلیقه‌ای از منابع یکی از مهم‌ترین این مشکلات است. به عنوان مثال در فصل چهارم کتاب «بازتاب قیام عاشورا در ادبیات شفاهی» بخشی به معرفی دوبیتی (صفحه 214 کتاب) اختصاص دارد. در پانویس نخست این صفحه وزن اصلی رباعی اینگونه نوشته شده است: «مفعول مفاعیل مفاعیلن فاع» در صورتی که وزن اصلی رباعی «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع» است و باقی اوزان رایج به عنوان مثال وزن پرکاربرد «مستفعلُ فاعلاتُ مستفعلُ فع» از این وزن اصلی و با بهره‌گیری از اختیارات شاعری ساخته می‌شوند.

معرفی رباعی در این کتاب با یک اشکال ویراستاری همراه بوده است. در متن کتاب آمده است: «دوبیتی از مشهورترین قالب‌های شعر فارسی است که از دیرباز تا عصر حاضر سخن‌سرایان عرصه ادب فارسی به آن توجه ویژه داشته و از آن بهره‌ها برده‌اند. در شعر کلاسیک، دوبیتی همان رباعی است؛ با این تفاوت که اغلب بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» سروده می‌شود.» این درصورتی که نویسندگان در همین صفحه، رباعی و وزن مخصوص آن را به صورتی که در پاراگراف قبلی این مطلب به آن اشاره شد، معرفی کرده‌اند.

منبع نویسنده یا نویسندگان این بخش برای معرفی رباعی کتاب «انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی» تالیف حسین رزمجو است. بهره بردن از این کتاب در جایی‌که کتاب‌های تئوریک بزرگانی چون محمدرضا شفیعی کدکنی یا سیروس شمیسا به راحتی در دسترس است، وجهی ندارد. 

قاعدتا پژوهش‌های انجام شده در مرکز تحقیقات صدا و سیما، باید در راستای بهبود کیفی محتوا و حتی ساختار آثار نمایشی (سریال و فیلم‌های تلویزیونی) تولید شده در سازمان صدا و سیما مورد استفاده قرار گیرد و لزومی در انتشار آنها نیست؛ به‌ویژه پژوهش‌هایی مانند کتاب مورد بحث که مشابه آن بسیار در بازار کتاب و اندیشه موجود است.

«محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران» با شمارگان هزار نسخه، 496 صفحه و قیمت 15 هزارتومان از سوی مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به بازار عرضه شده است. طراحی جلد این کتاب را الهام جلالی به سرانجام رسانده است. خبر انتشار این کتاب در خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) را از این نشانی مطالعه کنید.