بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا (ع) در این روز است. بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق (ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام (ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.
اهل‌بیت عصمت و طهارت: بر یادآوری مصائب حضرت سیدالشهدا (ع) به مناسبت‌های گوناگون تأکید داشتند. بخشی از خطبه‌‌‌های حضرت زینب کبری (س) و حضرت امام زین‌‌العابدین (ع) در كوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا (ع) و در حقیقت، روضه‌‌خوانی است. بعد که اهل‌بیت به مدینه بازگشتند، در آنجا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونهای که امام زین‌‌العابدین (ع) عزاداران را اطعام می‌کرد1 و این سنت در نزد شیعیان از ایشان به یادگار ماند.
این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه‌‌روزی بود و بنا بر نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می‌شد.2 پس از ایشان، امام باقر (ع) وصیّت کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.3
در دوره امام صادق(ع) فضا بازتر شد و حتی سرودن شعر و مراثی نیز تشویق می‌شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف داشت. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،4 جعفر بن عفان5 و ابوهارون مکفوف6 را تشویق میکند که برای حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شعر بسرایند.
در زمان امام رضا(ع) هم می‌‌بینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی7 برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه‌‌ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی‌عبدالله (ع) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت‌های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی‌های این دوران است.
عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق(ع) بازمی‌گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام پرسش می‌کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا (ع) برویم؟ و حضرت می‌فرمودند که بروید.8
این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکی از شرایط استطاعت را «تخلیه سرب» بیان فرموده‌‌اند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا (ع) حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می‌کردند.
از این گذشته، به مناسبت‌های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است.
در جلد 14 وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت‌های زیارتی سیدالشهدا (ع) ذکر شده است9 كه در این بخش، تنها به مناسبت‌ها و ابواب آن در وسائل اشاره می‌کنیم:
- استحباب تکرار زیارة الحسین(ع)؛ استحباب زیارة النساء؛ کراهة ترک زیارت الحسین(ع)؛ استحباب المشی إلی زیارة الحسین(ع)؛ باب استحباب الاستنابة فی زیارت الحسین(ع).
یا در مناسبت‌ها و حالات گوناگون:
استحباب زیارت الحسین(ع) ولو رکب البحر؛10
(یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهدا(ع) مستحب است).
یا در مناسبت‌ها و زمان‌‌های خاص11 مانند:
استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة عرفة؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیلة النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة القدر؛ لیلة الفطر؛ لیلة عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین(ع) کل لیلة جمعة.
اما در خصوص روز اربعین در جلد ۱۴ وسائل‌الشیعه12 این باب را می‌‌یابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر». تأکّد استحباب را که در این‌جا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان میکند. روایت اول از امام حسن عسکری(ع) است که فرمود: «علامات المؤمن خمس، صلاة الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛13
نشانه‌‌های انسان مؤمن پنج‌‌تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی‌‌رساند و مشکلی ایجاد نمی‌‌کند.
سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق (ع) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان میکند14 و بعد مطلبی است که از «مصباح المتهجد» نقل میکند.15 فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم میشود و از اول تا آخر وسائل این‌گونه است.
در این‌جا فتوایش این‌طور است: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الاربعین».
این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب‌های روایی مطرح بوده و همه جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین (ع) به همین روایت امام حسن عسكری(ع) كه اصل آن در مزار شیخ مفید16 و دو كتاب شیخ طوسی (یعنی تهذیب الاحكام17 و مصباح المتهجد18) است، تمسك كرده‌‌اند.
شیخ مفید در کتاب مزار، عنوان «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین (ع) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری (ع) تمسک می‌‌كند.19 شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک میکند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین (ع) همین روایت را می‌آورد.20
همچنین شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» می‌‌فرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیارة الاربعین» بعد هم همین روایت امام حسن عسکری (ع) را بیان میکند21 و سپس روایتی از امام صادق (ع) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره میکند و همه خبر و زیارت را نمی‌آورد و فقط یک جمله‌اش را می‌آورد: «السلام علی ولیّ الله و حبیبه...»22
اما در مصباح المتهجد کامل آمده است. در آنجا دارد که در روز اربعین و در وقت بلند شدن روز بگو:
«اَلسَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلى خَلیلِ اللهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللهِ وَابْنِ صَفِیهِ، اَلسَّلامُ عَلىَ الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ على اَسیرِ الْکرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ، اَللّهُمَّ اِنّى اَشْهَدُ اَنَّهُ وَلِیک وَابْنُ وَلِیک، وَصَفِیک وَابْنُ صَفِیک، الْفآئِزُ بِکرامَتِک، اَکرَمْتَهُ بِالشَّهادَةِ، وَحَبَوْتَهُبِالسَّعادَةِ، وَاَجْتَبَیتَهُ بِطیبِ الْوِلادَةِ، وَجَعَلْتَهُ سَیداً مِنَ السَّادَةِ وَ قآئِداً مِنَ الْقادَةِ، وَذآئِداً مِنْ الْذادَةِ، وَاَعْطَیتَهُ مَواریثَ الْأَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلى خَلْقِک مِنَ الأَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرَ فىِ الدُّعآءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ، وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیک، لِیسْتَنْقِذَ عِبادَک مِنَ الْجَهالَةِ وَحَیرَةِ الضَّلالَةِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الأَْدْنى، وَشَرى آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکسِ، وَتَغَطْرَسَ وَتَرَدّى فى هَواهُ، وَاَسْخَطَک وَاَسْخَطَ نَبِیک، وَاَطاعَ مِنْ عِبادِک اَهْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَةَ الْأَوْزارِ الْمُسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیک صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّى سُفِک فى طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ عَذاباً اَلیماً، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ سَیدِ الْأَوْصِیآءِ اَشْهَدُ اَنَّک اَمینُ اللهِ وَابْنُ اَمینِهِ، عِشْتَ سَعیداً، وَمَضَیتَ حَمیداً وَمُتَّ فَقیداً مَظْلُوماً شَهیداً، وَاَشْهَدُ اَنَّ اللهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَک، وَمُهْلِک مَنْ خَذَلَک وَمُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَک، وَاَشْهَدُ اَنَّک وَفَیتَ بِعَهْدِ اللهِ، وَجاهَدْتَ فى سَبیلِهِ حَتّى اَتیک الْیقینُ، فَلَعَنَ اللهُ مَنْ قَتَلَک، وَلَعَنَ اللهُ مَنْ ظَلَمَک، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِک فَرَضِیتْ بِهِ، اَللّهُمَّ اِنّى اُشْهِدُک اَنّى وَلِىٌّ لِمَنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِاَبى اَنْتَ وَاُمّى یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَشْهَدُ اَنَّک کنْتَ نُوراً فىِالْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَالْأَرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْک الْجاهِلِیةُ بِاَنْجاسِها، وَلَمْ تُلْبِسْک الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیابِها، وَاَشْهَدُ اَنَّک مِنْ دَعآئِمِ الدّینِ وَاَرْکانِ الْمُسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ الْمُؤْمِنینَ، وَاَشْهَدُ اَنَّک الْأِمامُ الْبَرُّ التَّقِىُّ، الرَّضِىُّ الزَّکىُّ الْهادِى الْمَهْدِىُّ، وَاَشْهَدُ اَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِک کلِمَةُ التَّقْوى، وَاَعْلامُ الْهُدى، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقى، وَالْحُجَّةُ على اَهْلِ الدُّنْیا، وَاَشْهَدُ اَنّى بِکمْ مُؤْمِنٌ، وَبِاِیابِکمْ مُوقِنٌ، بِشَرایعِ دینى وَخَواتیمِ عَمَلى، وَقَلْبى لِقَلْبِکمْ سِلْمٌ، وَاَمْرى لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ، وَنُصْرَتى لَکمْ مُعَدَّةٌ، حَتّى یاْذَنَ اللهُ لَکمْ، فَمَعَکمْ مَعَکمْ لامَعَ عَدُوِّکمْ، صَلَواتُ اللهِ عَلَیکمْ، وَعلى اَرْواحِکمْ وَاَجْسادِکمْ، وَشاهِدِکمْ وَغآئِبِکمْ، وَظاهِرِکمْ وَباطِنِکمْ، آمینَ رَبَالْعالَمین».23
این زیارت مخصوص سیدالشهداء(ع) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است.
سید ابن طاووس نیز در «اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین (ع) در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری (ع) تمسک میکند.24
علامه حلی نیز در «منتهی المطلب» می‌‌نویسد: «و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان میکند.25
شهید اول در کتاب مزار می‌گوید: «و منها زیارة الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»26 و کفعمی در دو کتابش «البلد الامین» و «المصباح» خود همین مطلب را آورده است.
در «البلد الامین» می‌‌نویسد: «یستحب بالعشرین منه زیارة الحسین (ع) و هی زیارة الاربعین»27 و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.28
علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در «روضة المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا (ع) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری(ع) تمسک میکند.29 محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است.
در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری(ع) دارد30 و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.31
این‌‌که مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که ایشان همین معنا را از روایت فهمیده‌اند. و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری(ع) از جمله علامت‌های مؤمن شمرده شده است. بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا (ع) اصلاً اربعین جلوه‌ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا (ع) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ‌گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به گونهای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می‌شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1 . برقی، المحاسن، ص 420، محمد امین الامینی، الايام الشامية من عمر النهضة الحسينية، ص 467.
2 . قاضي نعمان مصري، دعائم الاسلام، ج 1، ص227.
3 . محمد بن يعقوب کليني، الكافي، ج5، ص117؛ شيخ حرّ عاملي، وسائل الشيعة، ج17، ص125، ح1.
4 . ابن‌قولويه قمي، كامل الزيارات، ص209، ح298.
5 . محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 44، ص 282، ح 16.
6 . كامل الزيارات، ص208، ح297 و ص210، ح301.
7 . اربلی، كشف الغمه، ج3، ص112؛ بحار الانوار، ج45، ص 257.
8 . كامل الزيارات، ص126 و 127.
9 . وسائل الشيعة، ج14، ص 428ـ 442.
10 . همان، ج14، ص458.
11 . همان، ص459ـ 479.
12 . همان، ص ۴۷۸، باب ۵۶ کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه.
13 . همان، ص ۴۷۸، ح19643.
14 . همان، ص ۴۷۸، ح19644.
15 . همان، ص ۴۷۸، ح19645.
16 . شيخ مفيد، المزار، ص ۵۲.
17 . شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج6، ص52، ح201.
18 . شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
19 . المزار، ص ۵۲.
20 . تهذيب الاحكام، ج ۶، ص۵۲، باب ۱۶ باب فضل زیارته.
21 . مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
22 . وسائل الشيعة، ج 14، ص ۴۷۸، ح19645.
23 . مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
24 . سيد ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۰۰.
25 . علامه حلّي، منتهی المطلب، جلد ۱۳، ص ۲۹۵.
26 . المزار، ص ۱۸۷.
27 . تقي‌الدين ابراهيم کفعمي، البلد الامین، ص۲۷۴.
28 . تقي‌الدين ابراهيم کفعمي، المصباح، ص ۴۸۲.
29 . محمدتقي مجلسي، روضة المتقین، ج ۵، ص ۳۸۹.
30 . بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۲۹، باب ۲۵.
31 . محمدباقر مجلسي، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج ۹، ص۱۲۵.
منبع: فرهنگ زیارت/ پژوهشکده حج و زیارت
نظر شما