این کتاب از مقدمه، یک سرفصل با موضوع «کتابخانه‌های جهان اسلام در قرون وسطی» و دو فصل اصلی با عنوان‌های «تحول تاریخی بنیاد کتابخانه‌های عثمانی» و «تشکیلات بنیاد کتابخانه‌های عثمانی» تشکیل شده که هر کدام از این فصل‌ها نیز دارای بخش‌های فرعی مفصلی از تاریخ پر فراز نشیب تاریخ فرهنگ در عصر عثمانی است.
کتابخانه‌های عثمانی از تاسیس امپراتوری عثمانی تا اعلام جمهوریت
اراونسال در کتاب خود تغییرات حاصله در بنیاد کتابخانه‌های عثمانی را از زمان تاسیس امپراتوری عثمانی (1299 میلادی) تا زمان اعلام جمهوریت(1923 میلادی) در این کشور با تقسیم‌بندی دوره‌های تاریخی و بررسی ویژگی آنها بیان می‌کند. نویسنده در این کتاب به بررسی پانصد کتابخانه خیریه و اسناد مرتبط با لیست کتاب‌های نفیس موجود و اطلاعات مربوط به کارکنان این اماکن پراخته است. همچنین اراونسال با وجود کمبود اسناد معتبر، سعی به بررسی معماری ساختمان‌های کتابخانه و بودجه آنها نیز کرده است.
این پژوهشگر و نویسنده ترک در مقدمه‌ای که بر کتابش نوشته توضیح می‌دهد که در امپراتوری عثمانی خدمات اجتماعی از سوی بنیادهای خیریه‌‌ای که توسط افراد خیر تاسیس می‌شود به مردم داده می‌شدند. این بنیادها تمام خدماتی که یک فرد از لحظه تولد تا زمان مرگش به آن احتیاج پیدا می‌کرد را به عموم مردم ارائه می‌دادند. در این میان پادشاه، سلاطین، پاشاها و دولت مردان خیری نیز بودند که برای تامین نیاز کتاب و کتابخوانی علما، دانش‌پژوهان و رعایا در مساجد محله‌ها و مکتب‌ها کتابخانه‌های تاسیس می‌کردند.
دولتمردان و افتتاح «بنیاد کتابخانه‌های عثمانی»
روند تاسیس کتابخانه‌های خیریه که در قرن پانزدهم میلادی در امپراتوری عثمانی آغاز شددر قرن نوزدهمی میلادی به اوج خود رسید. وجود بیشتر از پانصد کتابخانه در مرزهای امپراتوری عثمانی، که هر کدام نیز دارای آثار خطی ارزشمند بسیاری بودند از یک سو و قرار داشتن بیشتر کتابخانهها در داخل مساجد، خانگاه (خانقاه)، مکتب‌ها و تاثیرگذاری این مکان‌ها بر جریانات فکر و اجتماعی از سوی دیگر، دولتمردان وقت را به این فکر واداشت تا تمام این کتابخانه‌های وقفیه را زیر چتر مشترکی گرد آورند و در نتیجه بنیادی به نام «بنیاد کتابخانه‌های عثمانی» افتتاح شد که اداره تمام این کتابخانهها را به عهده داشت.
فصل نخست کتاب از چهار بخش کلی تشکیل شده است، که هر کدام از این بخش‌ها نیز دارای بخش‌های فرعی هستند. اراونسال در بخش نخست فصل اول که «وضعیت کتابخانهها در زمان تاسیس امپراتوری عثمانی» نام دارد، توضیح می‌دهد که چگونه عثمان غازی (عثمان یکم) بنیانگذار امپراتوری عثمانی و جانشینش اورخان غازی تنها به گسترش قلمرو خود اکتفا کرده و به هیچ یک از صورت‌های فرهنگ توجه نمی‌کرد. به عقیده اراونسال با تاسیس نخستین مکتب (1331 میلادی) در خاک امپراتوری عثمانی، نوع بدوی کتابخانه که گنجه‌ای بیش برای کتاب‌ها نبود در این مکان‌ها تعبیه شدند.
افزایش تعداد کتابخانهها در امپراتوری عثمانی (قرن هفدهم میلادی)
«تاسیس کتابخانه‌های مستقلی از کتابخانه مساجد و مکتب‌ها» عنوان بخش دوم فصل اول است، که خود از چهار بخش فرعی با موضوعات «وضعیت کتابخانه‌های در دوره فتوحات»، «وضعیت کتابخانهها در دوران بایزید دوم و سلطان سلیم اول»، «کتابخانه‌هایی تاسیس شده از دوران حکومت سلطان سیلمان قانونی تا پایان قرن شانزدهم میلادی» و «افتتاح کتابخانه‌هایی در خارج از استانبول و اهداء کتاب» تشکیل شده است.
پروفسور اراونسال در بخش «افتتاح کتابخانه‌هایی در خارج از استانبول و اهداء کتاب» این‌گونه می‌نویسد: «از ابتدای قرن هفدهم میلادی شاهد افزایش تعداد کتابخانهها در دیگر نقاط امپراتوری عثمانی، بجز شهرهای مهم هستیم. بسیاری هدف از تاسیس این کتابخانهها را بالا بردن سطح سواد خواندن و نوشتن مردم در جای جای این امپراتوری می‌دانند. اما با بررسی کتاب‌های موجود در این کتابخانهها، می‌بینیم که آثار موجود در آنها بیشتر از آن‌که برای یادگیری خواندن و نوشتن مردم عادی مفید باشند، آثار تخصصی هستند که به دانشمندان و علما در گسترش علم خود کمک می‌کنند.»
کتابخانه کوپرولو نخستین نمونه کتابخانه مستقل در امپراتوری عثمانی
عنوان بخش سوم فصل اول «تاسیس کتابخانه‌های مستقل و کتابخانه‌های بزرگی در داخل مکتب‌ها» است که خود از بخش‌های فرعی «کتابخانه کوپرولو»، «کتابخانه‌های مکاتب بزرگ و اهداء کتاب»، «وضعیت کتابخانهها در دوران احمد سوم»، «وضعیت کتابخانهها در دوران عثمان سوم و مصطفی سوم»، «وضعیت کتابخانهها و اصلاحات صورت گرفته در این خصوص از زمان حکومت عبدالحمید اول تا سلیم سوم» و «وضعیت کتابخانهها در دوران محمد سوم و فعالیت‌های ناظران معارف و اوقاف کتابخانهها» تشکیل شده است.
در بخش«کتابخانه کوپرولو» این‌گونه می‌خوانیم: «کتابخانه کوپرولو را می‌توان نخستین نمونه کتابخانه مستقل در امپراتوری عثمانی دانست. صدراعظم محمد پاشا کوپرولو، قصد داشت بنایی بسازد که در آن مسجد، مکتب، کتابخانه و... همه در یک مکان مشترک قرار داشته باشد. اما با مرگ زود هنگام وی در سال 1661 میلادی، ساخت این مجموعه متوقف گردید و کتابخانه که تنها بنای ساخته شده این مجموعه بود، به صورت مستقل شروع به کار کرد.»
مهجورتر شدن کتابخانه‌های عثمانی در دوره فروپاشی امپراتوری
بخش پایانی فصل اول کتاب نیز که «بنیاد کتابخانه‌های عثمانی پس از دوره تنظیمات و اصلاحات صورت گرفته در این دوره» نام دارد، به رفته رفته مهجورتر شدن کتابخانه‌های عثمانی در دوره فروپاشی امپراتوری و اصلاحات ساختاری که برای جان‌بخشی دوباره به این بنیاد صورت گرفت می‌پردازد. در این دوره برای هر کتابخانه دو نفر استخدام شده بودند تا کتاب‌های موجود را لیست کنند و دیوان همایونی نیز دستور چاپ و توزیع این فهرست‌ها را داده بود تا شاید علاقه مردم و پژوهشگران بیشتر شود.
«تشکیلات بنیاد کتابخانه‌های عثمانی» فصل دوم کتاب است که از پنج بخش کلی و بخش‌های فرعی آنها تشکیل شده است. اراونسال در بخش نخست فصل دوم که «پرسنل کتابخانهها» نام دارد، به تفصیل نحوه استخدام، آموزش، اخراج و میزان حقوق کتابداران، متولیان و ناظران کتابخانهها را همراه با شرح وظایف آنها بیان می‌کند.
وصیت مردم عثمانی و بخشیدن کتاب‌هایشان به کتابخانهها پس از مرگ
«آثار موجود در کتابخانهها» عنوان بخش دوم فصل دوم است که خود از چهار بخش فرعی با موضوعات «تاسیس مجموعه‌های ابتدایی»، «کامل کردن مجموعه‌های کتابخانهها»، «ویژگی‌های آثار موجود در کتابخانهها» و « شمارش و نظارت بر کتاب‌ها» تشکیل شده است.
هدف نویسنده در این بخش آشنا کردن مخاطب با روند تکامل کتاب‌های موجود در کتابخانهها است. در این بخش می‌خوانیم: «افرادی که کتابخانه‌های خیریه تاسیس می‌کردند، کتاب‌های مورد نیاز را نیز اهداء می‌کردند. موضوع کتاب‌ها بیشتر به نوع کتابخانه بستگی داشت. اگر این کتابخانه در مکتب یا مسجد بود، موضوعات کتاب‌ها نیز بیشتر دینی و آموزشی می‌شد اما اگر کتابخانه مستقل بود، همه نوع کتابی بسته به سلیقه اهداء کننده در آن دیده می‌شد. مجموع آثار کتابخانهها با مرور زمان با اهداء کتاب‌های جدید کامل‌تر می‌شدند. این روند در امپراتوری عثمانی آن‌قدر مرسوم شده بود که مردم وصیت می‌کردند تا کتاب‌هایشان پس از مرگشان به کتابخانهها بخشیده شود.»
کتابخانه‌های خیریه از ابتدای دوره فتوحات تا زمان شروع کار بنیاد
بخش سوم فصل دوم که «فهرست‌های آماده شده در بنیاد کتابخانهها و کاتالوگ‌های منتشر شده» نام دارد. اراونسال در این بخش می‌نویسد: «کتابخانه‌های خیریه که از ابتدای دوره فتوحات تا زمان شروع کار بنیاد کتابخانه‌های عثمانی تاسیس می‌شدند، دارای فهرستی از اموالی که فرد خیر به کتابخانه بخشیده بود، بودند. در بعضی از این فهرست‌ها نام نویسنده کتاب و تعداد جلدهای کتاب ذکر می‌شد که این را می‌توانیم نخستین تلاش بنیاد کتابخانه‌های عثمانی برای فهرست‌بندی و تهیه کاتالوگ کتاب‌ها بدانیم.»
بخش چهارم و پنجم فصل دوم نیز که به ترتیب «بودجه و محاسبات مالی» و «معماری و اموال کتابخانهها» نام دارند بیشتر به نحوه تامین بودجه مورد نیاز کتابخانهها و معماری بناهای کتابخانه و تاریخ آنها اشاره می‌کند.
درآمدهایی که پادشاهان و دولتمردان به کتابخانهها می‌بخشیدند
در قسمتی از بخش چهارم می‌خوانیم: «افراد خیری که کتابخانه تاسیس می‌کردند برای مخارج پس از آن نیز پولی تعیین کرده و اهدا می‌کردند. بودجه مورد نیاز کتابخانه‌هایی که در یک مجموعه در کنار مکتب‌ها و مساجد قرار داشت، بعضاً از کمک‌های مالی دیگران نیز تامین می‌شد اما عمده بودجه مورد نیاز، توسط پادشاهان و دولتمردانی که مقداری از درآمد حاصله از املاک و مستقلات خود را به کتابخانهها می‌بخشیدند، تامین می‌شد.»
این کتاب همچنین شامل یک نتیجه‌گیری، نوزده ضمیمه، یک فهرست منابع و فهرست راهنما است.
آشنایی با مؤلف
پروفسور دکتر اسماعیل اراونسال متولد 1945 میلادی (1323 ه.ش) در استان ارزنجان ترکیه است. وی پس از اتمام تحصیلات لیسانس و فوق لیسانس خود در رشته زبان و ادبیات ترکی دانشگاه استانبول به بریتانیا سفر کرده و در دانشگاه ادینبرو اسکاتلند تحصیلات دکترا خود را به پایان رساند.
وی میان سال‌های 1977-1999 میلادی در دانشگاه استانبول به تدریس رشته کتابداری پرداخت است. اراونسال همچنین عضو هیات علمی دایره‌المعارف اسلامی ترکیه و آرشیو اسناد عثمانی ریاست جمهوری نیز بوده است.
او را استاد تاریخ کتاب در عصر عثمانی می‌دانند. «صحافان و تاریخ صحافی در عصر عثمانی»، « تاریخ ناشناخته»، «ندانسته‌ها تاریخ فرهنگ امپراتوری عثمانی»، «تاریخ کتابخانه‌های ترکیه» و «اسناد و متون نوشته شده به زبان عثمانی در خصوص کتابخانهها» از جمله بعضی کتاب‌های اراونسال است.
این اثر که حاصل تلاش سی ساله پروفسور دکتر اسماعیل ارونسال در بررسی اسناد و مطالعه آثار به جای مانده از کتابخانه‌های دوره عثمانی است، اطلاعات دست اول زیادی درباره تاریخ فرهنگ این امپراتوری به پژوهشگران و خوانندگان می‌دهد.
چاپ دوم کتاب «کتابخانه و کتابداری در عصر عثمانی« با انجام اصلاحاتی پس از هفت سال در 730 صفحه با بهای 65 لیر از سوی انتشارات تیماش (TİMAŞ) ترکیه روانه بازار کتاب شده است.
نظر شما