خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نخستین بخش از گزارش مراحل فنی هنر مرمت در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، به توضیحات نوشاد رکنی، رئیس اداره اطلاعات فرهنگی موسسه، درباره اهداف و رویکرد این اداره در مرمت آثار نفیس و نسخه‌های خطی و گزارش فعالیت آزمایشگاه مرمت از زبان محدثه حسینی، کارشناس این آزمایشگاه اختصاص داشت. در ادامه این گزارش، چرخه کار روی نسخه‌‌های خطی در کارگاه مرمت، کارگاه صحافی و بخش مستندسازی معرفی می‌شود. گزارش نخست را اینجا بخوانید.
 
گذر نسخه‌های خطی به کارگاه مرمت افتاد
آثار نفیس و نسخه‌های خطی پس از طی مراحل فن‌شناسی و آسیب‌شناسی در آزمایشگاه، وارد کارگاه مرمت می‌شوند. سمانه حسینیان، کارشناس ارشد مرمت و کارشناس مرمت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، قدم‌زنان در کنار هر میز و بخش این کارگاه توضیحات مربوط به آن قسمت ‌را ارائه داد.
 
به گفته وی نسخه خطی پس از ورود به اداره اطلاعات فرهنگی، به آزمایشگاه رفته و در آزمایشگاه مطالعاتی مانند نوع کاغذ، مرکب، رنگدانه، نوع و دلایل آسیب‌ها مشخص می‌شود و سپس با توجه به نتایج آزمایش‌ها، اثر به کارگاه مرمت منتقل می‌شود. در کارگاه مرمت اگر نسخه آسیب بیولوژیک داشته باشد، مدتی براساس میزان آسیبی که دیده، بین 24 تا 72 ساعت، برای آفت‌زدایی در دستگاهی تحت مواد شیمیایی قرار می‌گیرند. پس از خروج از این دستگاه، بین یک هفته تا 10 روز زیر هود قرار داده می‌شوند تا مواد شیمیایی از اثر جدا و به اصطلاح خشک شود.
 
در مرحله بعد نسخه شسته می‌شود. نسخه‌هایی که آسیب بیولوژیکی داشته و آفت‌زدایی شده‌ باشند، حتما شسته می‌شوند. اگر مرکب به آب حساس نباشد، با آب مقطر و اگر به آب حساس باشد، حتما با الکل یک‌بار شسته می‌شود. بعد از شست‌وشو کارهایی مانند لکه‌بری انجام می‌شود که گاهی با مواد شیمیایی ولی در بیشتر موارد با آب مقطر و الکل صورت می‌گیرد. سعی می‌شود تا حد امکان از مواد شیمیایی استفاده نشود، ولی در مواردی که لکه به نسخه آسیب بزند، ناچاریم از مواد شیمیایی استفاده کنیم تا جلوی روند تخریب گرفته شود.
 
جداسازی مرمت‌های غیراصولی قبلی از اثر
وی در کنار میزی که یکی از کارشناسان مشغول کار روی صفحاتی از یک نسخه خطی بود، با اشاره به بخش‌هایی روی صفحات توضیح داد که اغلب نسخه‌های قدیمی، با کاغذ و چسب‌های غیراصولی مرمت شده‌اند. یکی از کارهایی که ما در این کارگاه انجام می‌دهیم، باز کردن مرمت‌های غیراصولی قبلی است. بعد از این مرحله اگر نسخه نیاز داشت، مجدد شسته و پرس می‌شود تا به مرحله مرمت برسد.
 
کارهای مرمت یک نسخه خطی، شامل استحکام‌بخشی است که با تیشوهای خیلی نازک که همرنگ کاغذ شده‌اند، انجام می‌شود و پرکردن قسمت‌های کمبود با تیشوهای گِرم‌ بالاتر که براساس گِرم کاغذ انتخاب می‌شوند. تمامی تیشوها قبل از این‌که برای مرمت نسخه استفاده شوند، موزون‌سازی رنگی می‌شوند، به این‌صورت که به رنگی مشابه با رنگ نسخه درمی‌آیند. برای این‌کار از موادی مثل چای، قهوه و رنگدانه‌های گیاهی قدیمی مثل روناس و زعفران استفاده می‌شود.
 
بعد از این مرحله، نسخه برای مدت طولانی زیر پرس سرد قرار می‌گیرد تا کاملا صاف و یکدست شده و سپس برای صحافی به کارگاه صحافی منتقل می‌شود.
 


  یک هفته تا یک‌سال برای مرمت یک اثر

این کارشناس در ادامه با اشاره به این‌که بسته به میزان آسیب اثر، مراحل مرمت بین یک هفته تا یک‌سال به طول می‌انجامد، تشریح کرد: در نسخه‌های خطی آسیب‌دیده بخش‌های کمبود پُر می‌شوند و به هیچ عنوان مرمت‌گر اجازه ندارد که متن را بنویسد، چراکه این‌کار دست بردن و جعل در اثر است. تنها در مواردی در قطعات خوشنویسی و نقاشی نفیس، برای بازگشت زیبایی ظاهری اثر، با پرداز قلم و نقطه‌گذاری، موزون‌سازی و مشابه‌سازی صورت می‌گیرد.
 
در این مجموعه عکاسی مرمتی هم انجام می‌شود که در واقع سندی است که از مراحل مرمت اثر باقی می‌ماند.
 
در این کارگاه تمامی افراد متخصصان کاغذ‌شناسی هستند که خصوصیات تمامی مواد و همچنین ترمیم انواع آثار و اشیاء قدیمی را آموخته‌اند. مسلما شخصی که به‌عنوان مثال 10 سال روی انواع کاغذ کار کرده، در این زمینه مجتهد و متخصص می‌شود. اگر اثری به این بخش وارد شود که مرمت آن در تخصص افراد حاضر نباشد، به آن دست نمی‌زنیم و از استادان و کارشناسان متخصص در آن زمینه خاص، در بیرون از مجموعه ملک دعوت می‌شود.
 
لباس نو بر تن آثار نفیس در کارگاه صحافی
سومین مرحله مرمت آثار نفیس خطی و هنری در اداره اطلاعات فرهنگی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، صحافی جلد آثار است که مسئولیت این کارگاه را امیرحسین مصدق برعهده دارد. به بیان وی، در این کارگاه کارها به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود. بخش نخست شامل تجوید، مرمت و دوخت نسخه‌های خطی است و بخش دیگر مربوط به نشریات، مجلات و آرشیو کتابخانه است.
 
در بخش نسخه‌های خطی، اثر پس انجام آزمایش‌های لازم و مرمت، به‌صورت جزبندی شده وارد کارگاه صحافی می‌شود که در این مرحله مراحل دوخت اثر انجام می‌پذیرد که سعی می‌کنیم از دوخت سنتی استفاده کنیم تا هم به روال گذشته شباهت داشته و هم دارای استحکام باشد.
 
در کارگاه صحافی نسخه‌ها صاحب آستر جدید می‌شوند. برای این‌کار از کاغذهای بدون اسید استفاده می‌کنیم که به اثر تاریخی آسیب جدیدی وارد نشود. دیگر اقدام شیرازه‌بندی است که به عطف زده می‌شود. چسب‌هایی هم که در صحافی نسخه‌های خطی مورد استفاده قرار می‌‌گیرند، چسب hp 498 است که برای کاغذهای تاریخی ایمنی بوده و هیچ‌گونه آسیب اضافی به آن وارد نمی‌کند.
 
توقف یک تا دو روزه آثار در کارگاه صحافی
مصدق با در دست گرفتن چند نمونه آثار صحافی شده و اشاره به نقاط مختلف جلد، گفت: بسته به حجم و ارزش و قدمت کتاب و آسیبی که به آن وارد شده، صحافی جلد آن بین یک تا دو روز به‌طول می‌انجامد. در برخی موارد که حجم کتاب زیاد باشد، مراحل دوخت و صحافی هم طولانی‌تر می‌شود.
 
بنای کار به حفظ جلد اصلی اثر است و سعی می‌کنیم در صورت امکان جلد تاریخی یک نسخه خطی را تعویض نکنیم و جلد کهنه و فرسوده را مرمت کرده تا از هویت اثر کاسته نشود. در بیشتر موارد رویکرد این است، مگر این‌که خود نسخه فاقد جلد باشد، جلد کاملا نابود شده و یا درصد آسیب بالا باشد. در این‌گونه موارد براساس دوره تاریخی نسخه، کلیشه چرمی نزدیک به دوره اثر طراحی و روی جلد موردنظر استفاده و در نهایت نسخه داخل جلد قرار می‌‌گیرد.
 


این کارشناس صحافی و مرمت، با نشان دادن عطف نسخه خطی پیش‌روی خود ادامه داد: در نسخه‌های خطی از نظر صحافی، بیشترین آسیب به عطف کتاب وارد می‌شود. در روزگار قدیم چسب‌های سریش (گیاهی) و سریشوم (حیوانی) در عطف نسخه‌های خطی مورد استفاده قرار می‌گرفت  که باعث خوردگی و اسیدیته شدن کاغذ می‌شد و چون یک منبع آلی بود، مورد حمله میکروب‌ها، قارچ‌ها و حشرات واقع شده و به نسخه تاریخی آسیب می‌رسید. چرمی مورد استفاده در عطف نیز پوسیده و فرسوده می‌شد.
 
شیوه اتصال نسخه به جلد هم در قدیم به این‌صورت بود که مستقیما کتاب را از عطف به جلد می‌چسباندند و استفاده زیاد از چسب سریش و سریشوم در این قسمت و تماس مستقیم با کاغذ و عطف کتاب، باعث آسیب بیشتر اثر می‌شد. در حال حاضر شیوه اتصال جدید مورد استفاده ما، شیوه اروپایی است که جلد مستقیم به عطف نسخه متصل نمی‌شود.
 
استفاده از دو شیوه صحافی مرمتی و حفاظتی در کنار هم
به گفته وی افراد شاغل در این بخش فارغ‌التحصیلان مرمت آثار هستند که صحافی را هم فرا گرفته‌اند، زیرا کاری که در اینجا انجام می‌شود، صحافی مرمتی و حفاظتی است.
 
بخش دیگر فعالیت این کارگاه، آرشیو نشریات، مجلات و روزنامه‌های موجود در کتابخانه است. هر چهار یا پنج نسخه نشریه یا روزنامه به‌هم متصل و صحافی می‌شوند و جلد حفاظتی روی آن قرار می‌گیرد که طول عمر آن‌‌را افزایش می‌دهد و از نظر بصری نیز متحدالشکل می‌شوند.

ایستگاه آخر؛ مستندنگاری
حسین شاه‌طاهری، کارشناس بخش مستندنگاری موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، در ایستگاه پایانی مراحل مرمت یک اثر تاریخی و خطی ضمن دعوت به تماشای نحوه کار دستگاه‌های موجود در این بخش گفت: کتب خطی، سنگی و سربی برای مستندنگاری و دیجیتال‌سازی به این بخش منتقل می‌شوند. دو دستگاه مجهز برای اسکن کتاب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. تاکنون حدود هفت هزار نسخه خطی در 18 هزار عنوان در این بخش اسکن و دیجیتال‌سازی شده است.
 
در این بخش کتاب‌ها اسکن و مستندنگاری و سپس بخش‌هایی از کتاب‌ها برای استفاده محققان در پورتال موسسه بارگذاری می‌شوند.
 


آتلیه عکاسی مجهز ویژه آثار نفیس
به گفته شاه‌طاهری در آتلیه عکاسی بخش مستندنگاری نیز آثار نفیس عکاسی می‌شوند. با توجه به ارزش برخی نسخه‌ها و آثاری همچون تابلوهای نقاشی و جلوگیری از آسیب احتمالی در هنگام اسکن، این‌گونه آثار برای مستندنگاری عکاسی می‌شوند.
 
نورهای مورد استفاده برای عکاسی از نسخه‌های خطی و آثار نفیس، استاندارد هستند و به اشیا و نسخه‌های خطی که نباید مدت زمان طولانی در معرض نور قرار بگیرند، آسیب نمی‌رساند. دوربین‌های حرفه‌ای با امکان بزرگنمایی با کیفیت بالا در این آتلیه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
 
عکاسی از یک نسخه نفیس و خطی، ممکن است از یک روز تا یک ماه به طول بیانجامد. با توجه به حساسیت و ارزش برخی آثار در هنگام عکاسی و جابجایی و لمس اثر، از دستکش‌های مخصوص استفاده می‌شود. کتاب‌ها به هیچ وجه باز نمی‌شوند و نهایتا در حالت 90 درجه عکاسی می‌شوند.
 
حرف پایانی؛ یادی از واقف
پس از پایان بازدید مراحل فنی آسیب‌شناسی، مرمت، صحافی و مستندنگاری آثار و نسخه‌‌های خطی، هنگام خروج از اداره اطلاعات فرهنگی موسسه ملک، رئیس این اداره نکته آخر را با لبخندی که در چهره تمامی کارکنان موسسه دیده می‌شود، اینگونه بیان کرد: در مواردی که نیاز باشد از استادان خبره خارج از مجموعه برای مرمت برخی آثار دعوت به‌عمل می‌آید. مطابق وصیت‌نامه حاج حسین آقا ملک، واقف این مجموعه فرهنگی، آثار به هیچ‌وجه حتی برای مرمت نباید از موسسه ملک خارج شوند.