خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- «واقعیت این است که در کشورما اصولا پژوهش و نتایج آن نقش واقعی خود را ایفا نمی‌کنند و اساسا رویکرد جدی و کاربردی به پژوهش‌­ها وجود ندارد و گردشگری نیز از این قاعده مستثنی نیست و تا زمانی که پژوهش جایگاه واقعی خود را پیدا نکند نمی‌­توان در این زمینه امیدواری داشت. اما در کشورهای دیگر پژوهش‌­ها سهم قابل توجهی را در بودجه کشوری به خود اختصاص می‌دهند از جمله می­‌توان به کشورهایی همچون ترکیه، امارات، استرالیا و نیوزیلند اشاره کرد که برای توسعه گردشگری در کشورشان و جذب هر چه بیشتر گردشگران خارجی به‌ویژه در سال‌های اخیر مبالغ هنگفتی را صرف این امر کرده‌اند.»

آنچه بازگو شد بخشی از سخنان رحیم یعقوب‌زاده، رئیس مرکز گردشگری علمی – فرهنگی دانشجویان ایران درباره جایگاه پژوهش در صنعت گردشگری ایران و جهان است. وی در این گفت‌‌وگو موانع و چالش‌های پیش‌روی پژوهش در حوزه گردشگری را تشریح کرده است.
 
آقای یعقوب‌زاده پژوهش چه نقش و جایگاهی در رفع مشکلات و چالش‌های پیش روی صنعت گردشگری کشور دارد؟

صنعت گردشگري به‌طور مستقیم و غیر مستقیم، سایر فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بر همین اساس پژوهش و بررسی مسائل مربوط به سفر و گردشگردی به صورتی منظم، عینی و منطقی با جهانی شدن فعالیت‌های این صنعت، اهمیت زیادی یافته است و دست اندرکاران برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی درباره محصولات صنعت گردشگردی که شامل کالاها و خدمات مورد نیاز مسافر و گردشگردی می‌شود، پژوهش­‌های گسترده‌ای انجام می‌دهند. صنعت گردشگردی در جهان دستخوش  تغییرات بسیار سریع شده است. بنابراین برنامه‌ریزان و مدیران باید بتوانند در برابر چالش‌های خارجی مانند فناوری نوین رقابت فزاینده و نیز در برابر عوامل داخلی مانند محدودیت‌های منابع مالی و انسانی واکنشی مناسب نشان دهند. وجود مراکز پژوهشی در حوزه گردشگری و پژوهشگران دلسوز و علاقه‌مند ضروری است. حتی  باید از مدارس و در سطوح پایین سنی افراد را علاقه‌مند به پژوهش در زمینه گردشگری کرد.
 
با توجه به تعاریفی که از گردشگری می‌شود به چه نوع پژوهش‌هایی در این حوزه نیاز داریم؟

با توجه به اینکه از منظر کلیات گردشگری و انواع آن به‌ویژه در زمینه مبانی نظری و نظریه­‌ها در مرحله اشباع هستیم لذا باید به مطالعات موردی و با رویکرد کاربردی روی بیاوریم و البته همه این گونه پژوهش‌­ها باید همراه با ارائه راهبردها و راهکارهای اجرایی و به منظور توسعه در این زمینه باشد.
 
در کدامیک از شاخه‌های گردشگری نیاز بیشتری به پژوهش احساس می‌شود؟

ما تقریبا در تمامی شاخه‌های گردشگری نیازمند انجام پژوهش­‌های بیشتر هستیم و اگر بخواهم به برخی شاخه‌ها تاکید ویژه‌­ای داشته باشم می‌توان به انواعی از گردشگری که در کشورمان پتانسیل­‌های فراوانی داریم همچون گردشگری عشایری، گردشگری روستایی، گردشگری شهری و گردشگری اکوتوریسم اشاره کرد. البته باید در پژوهش‌­ها رویکرد استراتژی محور و کاربردی‌تری داشته باشیم.
 
عملکرد و پژوهش به‌عنوان دو عامل مکمل، بسیار پر اهمیت‌تر از سرمایه‌گذاری هستند زیرا با اتکاء به این دومؤلفه، می‌توان امیدوار به بهبود ارائه خدمات در حوزه گردشگری و نیر تصمیمات درست بود و به این ترتیب شرایط را برای توسعه مجدد گردشگردی و افزایش سرمایه‌گذاری مهیا کرد.
 
در کدام شاخه‌ها فعالیت‌های پژوهشی بیشتری صورت گرفته و در کدامیک کمتر؟ دلایل آن چیست.

از آنجا که کشور ایران را به‌عنوان یک کشور تاریخی و دارای جاذبه­‌های فراوان در زمینه زیست محیطی می‌شناسند اغلب پژوهش­‌های انجام گرفته نیز معطوف به این حوزه­‌ها بوده است اما باید در نظر داشته باشیم که امروزه بیش از 100 شاخه و زیر شاخه گردشگری وجود دارد و به نظرم باید در همه این شاخه­‌ها تحقیقات کافی و البته علمی و کاربردی صورت گیرد.
 
 همواره میان صنعت و پژوهش فاصله زیادی وجود داشته در حوزه گردشگری وضعیت به چه صورت است و علل آن را در چه می‌دانید؟ در کشورهای توسعه‌یافته اوضاع به چه صورت است؟

واقعیت این است که در کشورما اصولا پژوهش و نتایج آن نقش واقعی خود را ایفا نمی‌کنند و اساسا رویکرد جدی و کاربردی به پژوهش‌­ها وجود ندارد و گردشگری نیز از این قاعده مستثنی نیست و تا زمانی که پژوهش جایگاه واقعی خود را پیدا نکند نمی­‌توان در این زمینه امیدواری داشت. اما در کشورهای دیگر پژوهش‌­ها سهم قابل توجهی را در بودجه کشوری به خودشان اختصاص می‌دهند از جمله می­‌توان به کشورهایی همچون ترکیه، امارات، استرالیا و نیوزیلند اشاره کرد که برای توسعه گردشگری در کشورشان و جذب هر چه بیشتر گردشگران خارجی به‌ویژه در سال‌های اخیر مبالغ هنگفتی را صرف این امر کرده‌اند.
 
رقبای ایران در منطقه، هر روز بودجه‌های بیشتری به تحقیق و پژوهش اختصاص می‌دهند. تنها بودجه پژوهشی یک دانشگاه در عربستان سعودی ۲/۵ میلیارد دلار است و بودجه پژوهش ما در کل کشور ۷۰۰ میلیون دلار!(در سال 93 برابر با 2300 میلیارد تومان بوده است) در ۲۰ کشور صنعتی بزرگ دنیا به طور متوسط دو درصد بودجه به تحقیقات اختصاص پیدا می‌کند و در ایران میزان بودجه تحقیقات در ۳۰ سال گذشته نرخ ثابتی داشته و در این باره سرمایه‌گذاری صورت نگرفته است.
 
بررسی‌های صورت گرفته از روند وضعیت بودجه‌های پژوهشی کشورهای مختلف، از رشد تحقیق و توسعه کشور چین نسبت به کشورهای اروپایی و آمریکا حکایت دارد به نحوی که پیش‌بینی می‌شود که این کشور تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی برترین کشور جهان از نظر تحقیق و توسعه شود و این کشور تا سال ۲۰۲۰ میلادی بودجه‌ای معادل ۲/۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را به این امر اختصاص خواهد داد.
 
کشورهای ژاپن، کره جنوبی، هنگ کنگ، سنگاپور و تایوان نیز از رشد بودجه‌ای تحقیق و توسعه سود می‌برند به نحوی که کره جنوبی حتی از رژیم اشغالگر قدس که بالاترین بودجه تحقیق و توسعه را در اختیار دارد، پیشی گرفته و ۴/۳۶ درصد از  تولید ناخالص داخلی را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد؛ در همین حال میزان بودجه تحقیق و توسعه ژاپن برابر با ۳/۳۵ درصد و تایوان برابر با ۳/۰۶ درصد از تولید ناخالص داخلی است. از سوی دیگر تأكيدات مهم و كليدي مفاهيم مورد نظر در سند چشم‌انداز جمهوري اسلامي ايران در افق 1404 هجري شمسي پيرامون پژوهش، در ارتباط با دستيابي به جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه آسياي جنوب‌غربي و حصول به جامعه‌اي دانش بنيان مد‌نظر است، كه ايران مي‌بايد به آن دست پيدا كند. بر‌اساس اين تمام برنامه‌ريزي‌هاي کلان و خُرد بايد در راستاي تحقق اين اهداف صورت گيرد.
 
رهبر معظم انقلاب در شهریورماه ۹۳ سیاست‌های کلی علم و فناوری را ابلاغ کردند. این سیاست‌ها که به نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری پرداخته است در بند ۸-۲ به بودجه پژوهش به افزایش بودجه تحقیق و پژوهش به حداقل ۴% تولید ناخالص داخلی تا پایان سال ۱۴۰۴ با تأکید بر مصرف بهینه منابع و ارتقاء بهره‌وری اشاره دارد اما وضعیت بودجه‌های پژوهشی حکایت دیگری دارد. سهم ایران از تولید علم جهان در سال 2011، 1/38 درصد، 2012، 1/39 ، 2013، 1/39 و 2014 تا کنون 1/69 درصد بوده است که نشان از رشد علمی موثر در کشور دارد. 
 
سهم پژوهش از توليد ناخالص داخلي در سال جاري، همچنان کمتر از نيم درصد است ، اين در حالي است که بر اساس سياست‌هاي کلي علم و فناوري که 29 شهريور سال 93 از سوي مقام معظم رهبري ابلاغ شد، بايد بودجه تحقيق و پژوهش تا پايان سال 1404 به حداقل 4 درصد توليد ناخالص داخلي افزايش يابد و همچنين طبق برنامه پنجم توسعه بايد اين ميزان به 3 درصد تا پايان برنامه برسد. اگرچه در بودجه سال 94، دولت براي بحث پژوهش، 4هزار و 700ميليارد تومان اعتبار منظور کرده است که نسبت به سال گذشته رشد 24 درصدي را نشان مي‌دهد اما در حال حاضر به گفته دبير کميسيون آموزش و تحقيقات مجلس، نسبت اعتبارات پژوهشي به بودجه کل کشور 69صدم درصد و نسبت به توليد ناخالص داخلي 43 صدم در صد و به عبارتي کمتر از نيم درصد است.
 
در واقع هم اکنون طبق برآورد مجلس، اين سهم حدود 43 صدم درصد و در وضعيت بسيار خوش بينانه 48 صدم درصد است. حتي اگر به بودجه پژوهش امسال اعتبارات پژوهشي شرکت‌هاي دولتي، بانک‌ها، موسسات انتفاعي وابسته به دولت و غیره را در رديف‌هاي متفرقه اضافه کنيم، مجموع اعتبارات پژوهشي به 5هزار و 700ميليون تومان مي‌رسد. با اين وضعيت، متاسفانه تا تحقق سهم حداقل 4 درصدي پژوهش از توليد ناخالص داخلي تا سال 1404 فاصله زيادي داريم. متاسفانه در شاخص سهم اعتبارات پژوهشي از توليد ناخالص داخلي که يکي از معيارهاي اصلي توسعه در کشورها محسوب مي‌شود، به هيچ وجه از جايگاه مطلوبي برخوردار نيستيم.
 
تا به حال با پژوهش‌هایی روبه‌رو شده‌اید که نتایج آنها اجرایی شده باشد؟ در چه زمینه‌هایی بوده و چه نتایجی دربرداشته است؟

در این زمینه می‌توان به پژوهش‌ها و بررسی‌­هایی که در زمینه ایجاد اردوگا­ه‌­های گردشگری صورت گرفته یا مطالعاتی که برای ایجاد و توسعه مناطق و روستاهای نمونه گردشگری صورت می‌گیرد اشاره کرد که البته کافی نیست و در این زمینه باید اقدامات بیشتر و علمی‌تری انجام گیرد. فراهم نبودن نيروي انساني كارآمد و كارشناس، نهادينه نشدن جريان يافته‌هاي پژوهشي در عمليات اداري و اجرايي كشور، وجود فعاليت‌هاي رقيب ضروري‌تر يا با بازدهي بيشتر از نظر بنگاه‌هاي اقتصادي و تجاري بخش خصوصي از جمله عواملی است که بیشتر فعالیت‌های پژوهشی کشور را با کم بازدهی مواجه کرده است.
 
چه اقداماتی باید صورت بگیرد تا پژوهش‌ها به سمت کاربردی شدن پیش برود؟

مدیریت بر صنعت گردشگردی نه تنها مدیریتی غیر تخصصی و ارزشی است بلکه حتی با وجود مدیریتی پرتوان، علمی و اقتصاد مدار هم نمی‌توان انتظارات زیادی داشت زیرا مسایلی از جمله وجود شبکه‌ای از ارتباطات فرا قانونی قدرت، بی توجهی مسئولان رده بالا و برنامه‌ریز کشور و دست آخر بودجه و امکانات فوق‌العاده ضعیف هرگونه تلاشی را ناکام می‌گذارند. امروزه نهادهای اجرایی با نظارت‌های خود سعی در بهبود وضعیت مراکز گردشگری دارند ولی از آن نظر که استانداردهای مدونی صورت نگرفته و کارشناس مربوطه تخصص لازم را ندارد باعث می‌شود که کارهای انجام گرفته سطحی باشد. در حالی که با ارائه آموزش‌های لازم و پژوهش‌های مناسب می‌توان نظارت پایدار را اعمال کرد.

ایران باید اطلاعات و جاذبه‌های گردشگری خود را در سطح گسترده‌ای انتشار دهد. این امر نیازمند بودجه درخور است. اما در درازمدت می‌تواند اثرات عمیق و زیادی در گسترش ورود گردشگران به کشور داشته باشد. به‌دلیل عدم رویکرد مدیریت کلان کشور پژوهش در سطح ملی و بین‌المللی درباره جاذبه‌های گردشگری ایران در حد بسیار نازلی قرار دارد.
 
یکی از بهترین راه‌های معرفی فرهنگ ایرانی به جهان و شناساندن چهره واقعی کشورمان پس از هجوم تبلیغات سوئی که در مورد ایران اعمال می‌شود گسترش صنعت گردشگری است تا بدین‌وسیله افکار عمومی غرب از موقعیت کشورمان آگاه شوند. نبود یک تصور مثبت درباره ایران موجب عدم تمایل سفر گردشگران خارجی به ایران می‌شود. بر همین اساس یکی از مهمترین استراتژی­‌ها برای توسعه گردشگری می‌تواند استراتژی توسعه پژوهش‌ها باشد. عمده‌ترین فعالیت‌هایی که می‌تواند در این ارتباط انجام شود عبارتند از فعال کردن حوزه پژوهش در گردشگری در تمامی دانشگاه‌ها و نهادهای متولی، برگزاری همایش‌های بین‌المللی علمی-پژوهشی، فعال کردن دفاتر پژوهشی در ارتباط با گردشگری ایران در خارج از کشور، تلاش برای معرفی ایران در کتاب‌های مرجع گردشگری بین‌المللی و نشریات خارجی، دولت و سازمان‌های مربوطه حتی می‌توانند از وام بانک‌هایی که در این عرصه و به منظور گسترس فعالیت‌های گردشگری پرداخت می‌کنند استفاده کنند. همچنین باید از همه روش‌های کیفی  و کمی همچون مطالعات تطبیقی، تحلیل سری‌های زمانی بهره بیشتری برد. 
 
در این زمینه می‌توان مواردی همچون دعوت از متخصصان و پژوهشگران موفق در عرصه گردشگری برای رایزنی و تنظیم قانون و برنامه، ايجاد يکپارچگي نهاد و متولي مشخص براي سياستگذاري کلان، اجرايي و هماهنگي در پژوهش و پايش آن، ايجاد نظام جامع و پوياي آمار و اطلاعات پژوهشي، اعتماد بخش دولتي به بخش خصوصي در امر پژوهش، تأمين نيروي انساني كارآمد و متخصص در پژوهش به‌ويژه در بخش صنعت، جذب نيروهاي متخصص و جذب نيروهاي کيفي تخصصي، وجود دستياران پژوهش در کنار پژوهشگران، وجود نگرش حرفه‌اي به امر پژوهش و پژوهشگران، اختصاص منابع مالي کافي از سوي بخش صنعت به پژوهش، تخصيص کامل منابع مالي پيش‌بيني شده در بودجه دولت، جذب و پرورش دانشجويان تحصيلات تکميلي براساس نيازهاي پژوهشي كشور را در دستور کار قرار داد.
     
آیا پژوهش در حوزه صنعت گردشگری تنها مختص فارغ‌التحصیلان رشته گردشگری است یا در این زمینه باید از سایر پژوهشگران نیز استفاده کرد؟

بدیهی است در این زمینه نمی‌توان به فارغ‌التحصیلان گردشگری اکتفا و باید از همه توانمندی‌ها و ظرفیت‌­ها بهره‌برداری کرد. مثلا آژانس­های گردشگری و سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی همچون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، صدا و سیما، وزارت امور خارجه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی باید سهم خود را در این باره به خوبی ایفا کنند.
 
چه تعداد از پژوهش‌های این حوزه در قالب کتاب درآمده و در اختیار جامعه دانشگاهی و متولیان گردشگری قرار گرفته است؟

متاسفانه به دلیل رویکرد غلطی که در کشورمان و جود دارد از پژوهش‌­ها به‌عنوان فعالیت­‌های تبلیغاتی و ویترینی استفاده می‌شود و بسیاری از پژوهش‌­ها در زمینه گردشگری در سازمان‌­ها و موسسات کارفرما خاک می‌خورند و کمتر در معرض متولیان و تصمیم‌گیران و نیزعموم به‌ویژه علاقه‌مندان و فعالان این حوزه قرار داده می‌شود. پژوهش‌­های ضعیف موجب شده است بسیاری از این گونه پژوهش­‌ها یا تکراری باشند و یا نتایج آن و تحلیل­‌های به‌کار رفته در آن قابل بهره‌برداری و استناد نباشند. نتایج برخی از پژوهش‌­ها گاهی آنقدر ضعیف است که هم علاقه‌مندان و هم متخصصان و متولیان ترجیح می‌دهند هیچ گونه استفاده‌ای از آن به عمل نیاورند. با این حال برخی از این پژوهش‌ها با جرح و تعدیلاتی در قالب کتاب درآمده‌اند.
 
رحیم یعقوب‌زاده، مدرس دانشگاه‌های مازندران و علم و فرهنگ تهران، رئیس مرکز گردشگری علمی - فرهنگی دانشجویان ایران و از مولفان و پژوهشگران در حوزه علم گردشگری و سنجش افکار عمومی است. وی تاکنون سه جلد کتاب با عناوین گردشگری فرهنگی، گونه‌شناسی گردشگری و مبانی سنجش افکار عمومی، دو مقاله در ژورنال‌های معتبر علمی پژوهشی در آمریکا و کانادا (ایندکس شده در فهرست ISI)، چهار مقاله در کنفرانس‌های بین‌المللی در کشورهای ترکیه، یونان و تایلند، پنج مقاله در نشریات علمی - پژوهشی داخلی و پنج مقاله در کنفرانس‌ها و سمینارهای داخل کشور در حوزه گردشگری ارائه و منتشر کرده است. همچنین چندین سخنرانی در مجامع علمی و سازمانی داخل و خارج کشور داشته است.