خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ جریان نواندیشی دینی اسلامی، مجموعه‌ای است متنوع از رویکردهای نوین به قرآن و پالایش روایات و جنبش‌های اصلاح دینی تا اجتهاد پویا، اصلاح نظام آموزشی حوزه‌های دینی و خلق آثار ادبی و هنری در مقوله ادبیات و هنر نوگرا و نواندیش دینی.

«نواندیشی دینی: گستره‌ها، بایدها و نبایدها» عنوان پرونده‌ای بود که در آن تلاش شد آرا و دیدگاه‌های چند تن از صاحبنظران و فعالان حوزه دین و اندیشه از طیف‌هایی متنوع را در این باره منعکس کند و آنها را با گفت‌وگوها و مقالات پیشین ایبنا که به این حوزه ارتباط می‌یافتند، پیوند زند.

گزارشی از مجموعه‌ اطلاعاتی را که در این پرونده ارائه شد، در جدول زیر آمده است. برای اطلاعات بیشتر در هر مورد می‌توانید بر عنوان آن کلیک کنید:
 

ردیف	عنوان‌	موضوع	نکات ویژه
1	تلاشی برای شناخت جغرافیای نواندیشی دینی/ گزارش تجمیعی از راه طی‌شده در ایبنا	گزارش تجمیعی	اهمیت پرداختن به بحث نواندیشی دینی در خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، از اهمیت نواندیشی دینی مایه می‌گیرد و اهمیت نواندیشی دینی هم ــ به عقیده هوادارانش ــ به اهمیت مانایی و پویایی دین در بستر زمان و مکان است. همه اینها نیز به گونه‌ای از نشر آثار مکتوب اثر می‌پذیرند، در نشر کتاب، نمایان می‌شوند یا بر نشر کتاب اثر می‌گذارند. 26 عنوان از مطالب، گزارش‌ها و مصاحبه‌های مندرج در ایبنا و مرتبط با نواندیشی دینی در این گزارش گنجانده شده است.
2	کتابشناسی نواندیشی دینی پس از انقلاب اسلامی/ از خاستگاه نواندیشی تا اجتهاد و مسائل زنان	گزارش کتابشناسی	نواندیشی دینی با گستره وسیع و جنبه‌های متنوع خود تألیف‌هایی بسیار را در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاهد بوده است. شمار آثاری از این مقوله که لزوماً واژه‌های «نواندیشی» یا «نواندیشان» در ترکیب با «دین» یا «دینی» را در عنوان خود ندارند ــ مانند «فقه پویا» ــ به صدها عنوان می‌رسد. اما در این میان کتاب‌هایی که به طور مستقیم به نواندیشی دینی پرداخته‌اند، رقمی بیش از 20 عنوان را به خود اختصاص داده‌اند. در این گزارش به 23 عنوان کتاب منتشرشده از سال 1357 تاکنون پرداخته شده است.
3	فاضل میبدی: قرآن سند محکم نواندیشان دینی است/ خط قرمزی که «نواندیش دینی» را بدل به «روشنفکر لائیک» می‌کند	گفت‌وگو با محمدتقی فاضل میبدی (پژوهشگر، نویسنده و عضو مجمع محققان و مدرسان حوزه علمیه قم)	نواندیشان دینی به دنبال بازفهمی جدید از دین هستند، «قرآن» سند محکم آنهاست و خط قرمز آنان خود «دین» است. نواندیش دینی از دین عبور نمی‌كند، بلكه می‌خواهد دین را در ظرف زمان و مکان ببیند. * هنوز تعریف دقیقی از «روشنفکری دینی» و «نواندیشی دینی» نشده است. * «قرآن»، خط قرمزی است که «نواندیش دینی» را بدل به «روشنفکر لائیک» می‌کند. * وظیفه نواندیشان دینی از چند نظر مهم است. نخست این‌ که در زمان حاضر، مطالبات جدی از دین می‌شود و نظریه‌هایی جدید در علوم‌ انسانی پدید می‌آید. از سوی دیگر خرافات به‌ گونه‌ای وسیع در حال ترویج است که می‌توان به سلفی‌گری، تکفیری‌گری، القاعده، داعش و خرافات و تحریفات دیگر اشاره کرد. برخی از اینها تفسیر‌هایی ناهموار و خشونت‌بار از دین ارائه می‌کنند و به‌ نوعی جهالت مذهبی را دامن می‌زنند. نواندیشان دینی برای بازفهمی و پاک‌سازی دین آمده‌اند. از این رو باید این مسائل را جدی بگیرند، تنها به دنبال ارائه چند مقاله و کتاب نباشند و از کنار بی‌عدالتی‌های اجتماعی به‌راحتی گذر نکنند. آنها در کنار تلاش برای بازفهمی دین باید به دنبال كاهش دردهای مردم باشند.
4	ملکیان: تغییر اندیشه‌ام از سر حقیقت‌طلبی است نه مد روز	گفت‌وگو با مصطفی ملکیان (اندیشمند،  پژوهشگر فلسفه اخلاق و از روشنفکران دینی)	روشنفکر تمایل دارد آخرین دستاوردهای علوم و معارف بشری را به آگاهی مردم برساند اما یک آکادمیسین چندین سال کار می‌کند تا نظریه‌ای را صادر کند. * در کشور ما، روشنفکران خواه ـ ناخواه فعالیت سیاسی دارند. روشنفکزان کشور ما بخواهند یا نخواهند، به طریقی مسائل نظری را به سیاست گره می‌زنند و برداشت مطلوب و دلخواه می‌کنند. * تغییر اندیشه و فکرم حاصل تبعیت از مد روز نبوده است؛ واقعاً از سر حقیقت‌طلبی است و از این موضوع خوشحال هستم.
5	علی‌بابایی: جامعه نو معیار نو می‌خواهد/ خاستگاه نواندیشی دینی، قرآن و لغزشگاه آن روشنفکری سکولار است	گفت‌وگو با داوود علی‌بابایی (مدیر نشر «امید فردا» و یکی از ناشران باسابقه در  انتشار  کتاب‌های نواندیشی دینی)	نواندیشان دینی ــ اعم از مؤلف، مترجم یا ناشر ــ در یک هدف، مشترک‌اند. آنها اعتقاد دارند باید به جامعه و نسل جوان بفهمانند که مثلاً فقه، نیاز به تغییر متناسب با زمان و مکان دارد در حالی‌ که فقه ایستا، امری تصویب‌شده و بدون تغییر است. آنها می‌خواهند این پیام را به اهل دین و عالمان دینی منتقل کنند که جامعه را نمی‌توان با فقه سنتی در حالت ایستای آن اداره کرد. جامعه نو، معیار نو می‌خواهد. * چندان با عبارت «روشنفکری دینی» موافق نیستم زیرا اعتقاد دارم که دین برای خودش ضوابطی دارد که باید حد و مرز آن رعایت شود. روشنفکری با نوعی اعتراض همراه است اما دین، شکل و صورتی تعبدی دارد. نواندیشان دینی به حدود، مرزها و خط قرمزهایی پایبند هستند.
6	کوشا: آیت‌الله طالقانی از سردمداران نواندیشی دینی بود/ تواضع طالقانی در «پرتوی از قرآن» مشهود است	گفت‌وگو با محمدعلی کوشا (اسلام‌پژوه و منتقد ترجمه‌های قرآن)	آیت‌الله طالقانی در میان روحانیون معاصر، «پدر نواندیشی دینی» به شمار می‌آید. * آیت‌الله طالقانی نگاه درون‌دینی و برون‌دینی را با هم داشت. ایشان فردی تک‌بعدی نبود. همه ویژگی‌های سردمداران نواندیشی دینی ــ مانند سیدجمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، محمد اقبال لاهوری و دکتر علی شریعتی ــ را می‌توان در وجود آیت‌الله طالقانی یافت. آیت‌الله طالقانی در تفسیر «پرتوی از قرآن» روح قرآن را درک کرده است.
7	منصوری لاریجانی: نواندیشی، ضرورت انسان بودن است/ نیازهای زمان و نواندیشی در عرفان اسلامی	گفت‌وگو با اسماعیل منصوری لاریجانی (متخصص عرفان اسلامی)	نواندیشی ضرورت انسان بودن است و انسان، بر اساس مقتضیات عصر خود نیازمند نواندیشی است. * خداوند، شرایط تغییر را فراهم می‌کند به شرطی که انسان‌ها خود عزم تغییر داشته باشند. نگرش‌های ما نیز بسته به زمان، «نو» می‌شوند. عصر ما، ما را به نو شدن دعوت می‌کند. البته در نواندیشی دینی و بخش عرفانی دین باید به این نکته توجه داشته باشیم که نباید در اصول ثابت دین و عرفان وارد شد زیرا آنها تغییر نمی‌یابند. * تعریف نواندیشی در عرفان و دین به مقتضیات زندگی بشر بستگی دارد. امروزه زندگی انسان در حال تغییر است و منظر اندیشه نیز در حال تغییر است. * امروزه با پیشرفت‌های علمی در گستره مشاهدات بشر، در معرفت عرفانی او نیز پیشرفت حاصل شده است. امروزه کار از شهود محدود گذشته و دنیایی وسیع‌ از مشاهده پیش‌ روی همگان باز شده است و می‌شود. انسان با پیشرفت‌های محیرالعقول، افق معرفتی جدیدی را پیش‌ روی خود گشوده است.
8	قنبری: «دین» و «عقلانیت» خطوط قرمز نواندیشی دینی‌ است/ حکومت دینی مدرن باید پاسخگوی پرسش‌های مدرن باشد	گفت‌وگو با اکبر قنبری (مدیر نشر «نگاه معاصر»، از ناشران متخصص در نواندیشی دینی و سردبیر پیشین مجله «نقد و نظر»)	«حکومت» مسئله‌ای مدرن است و «دین» اگر بخواهد در این مسئله مدرن دخالت کند، باید خود را آماده هر گونه پرسش از ماهیت خودش سازد. به‌ عبارتی، «دین» باید بتواند به سؤالات مدرن و عقلانی پاسخ دهد تا بتواند در عرصه حکومت، بروز و دخالت داشته باشد. * اندیشه همیشه راه خودش را ادامه می‌دهد. هنوز پس از گذشت چندین سال، مباحث و سؤال‌ها سر جای خودشان هستند و عده‌ای دیگر نیز به صف قدیمی نواندیشان اضافه شده‌اند و این پروژه در حال تکمیل است. * از نظر من قرائت‌های متفاوت از دین باعث پدید آمدن بحث «ثابت‌»ها و «متغیر»ها می‌شوند. بنابراین تعداد ثابت‌های دین نسبت به گذشته کمتر می‌شوند به این معنی که ثابت نبودن برخی ثابت‌انگاشته‌ها کشف می‌شود.
9	حبیبی: نواندیشی دینی باید از فلسفه اسلامی آغاز شود/ برداشت‌های نو اهل فلسفه اسلامی هنوز در حد یک جرقه است	گفت‌وگو با نجفقلی حبیبی (استاد و شارح فلسفه اسلامی)	نواندیشی دینی باید از فلسفه اسلامی آغاز شود زیرا آن چه در فلسفه اسلامی وجود دارد، «عقلانیت» است و «دین» نیز در پیوند با «عقلانیت» قرار دارد. اگر جریان نواندیشی بدون عقلانیت پیش برود، پروژه‌ای بی‌‌ریشه خواهد بود. * متفکران جدید برای دستیابی به نگاهی روشن که می‌تواند اسباب نواندیشی را فراهم آورد، باید آثار متأخران را دقیق و عمیق بخوانند و در عین‌حال پدیده‌های جدید فلسفی را مطالعه کنند و آنها را به‌درستی به اصول فلسفه اسلامی پیوند بزنند. البته با این نظر هم موافقم که در سال‌های اخیر، زایشی درفلسفه اسلامی به وجود نیامده است. * در نواندیشی فلسفی، اصالت فلسفه اسلامی را نباید از یاد برد. «هستی» و «خدا»‌ دو اصل و خط قرمز در فلسفه اسلامی هستند. * مشکل امروز در نواندیشی فلسفه اسلامی این است که برخی حرف و سخن قدما را خوب متوجه نمی‌‌شوند و خوانش آنها از آموزه‌‌های قدما عمیق نیست.
10	عدالت‌نژاد: نواندیشی دینی در پی بیان روشن و شفاف از دین و بهبود وضع سیاسی‌ـ‌اجتماعی مردم است	گفت‌وگو با سعید عدالت‌نژاد (متخصص فلسفه، کلام و مطالعات اسلامی)	در پروژه روشنفکری دینی یا نواندیشی دینی باید بین دو موضع «معرفت‌شناسانه» و «موضع مصلحتی ناظر به مسائل سیاسی و اجتماعی» تفاوت بگذاریم. * نباید فرصت‌ها را صرف بحث‌های کاملاً انتزاعی و گاه بی‌حاصل کرد. بحث از وجود یا عدم روشنفکری دینی از جمله بحث‌های بی‌حاصل است. امروزه مسائلی بنیادین و با نتایج ملموس ــ مانند ارتقای تفکر نقادانه در میان جوانان، حفظ محیط زیست، پیدا کردن راهکارهایی برای آسیب‌های اجتماعی، توسعه حقوق بشر و تأمل در کارآمدی فقه اسلامی با قرائت سنتی آن ــ از جمله اموری هستند که انتظار می‌رود نواندیشان دینی با اتکا بر مواضع فلسفی یا با اتکا بر متون دینی (بسته به موضع معرفت‌شناسانه هر کس) و با توجه به واقعیت‌های اجتماعی ایران به آنها بپردازند. نواندیشان دینی با پرداختن به این موضوع‌ها می‌توانند مباحث دینی را با چشم‌اندازی جدید وارد زندگی مردم کنند. * نواندیشی دینی که در تلاش برای رسیدن به نقطه بیان روشن و شفاف از دین است و می‌کوشد به شرایط سیاسی‌ـ‌اجتماعی مردم بهبود ببخشد، باید جوانان را به عنوان عنصر مهم جامعه در نظر داشته باشد.
11	قاسمی: در خوانش «روشنفکری دینی»، دین برای انسان است نه انسان برای دین/ تأخیر تاریخی و معرفتی «نواندیشی دینی»	گفت‌وگو با علی قاسمی (شریعتی‌پژوه و پژوهشگر نواندیشی دینی)	در خوانش «روشنفکری دینی»، دین برای انسان است نه انسان برای دین. این مبنایی برای رویکرد به متن دینی است. اما باید دید نواندیشی دینی با تأخیری تاریخی و معرفتی درصدد طرح کدام مسائل و موضوع‌های تازه است که پیش از این مطرح نشده باشد؟ * نمی‌توان با طرح مفهومی جدید مانند «نواندیشی دینی»، میدان را برای نمایندگان فکری، فرهنگی و اجتماعی سنت فراخ کرد و مثلاً دست در انبان تاریخ برد و «سیدمرتضی» و «شیخ طوسی» را در زمره روشنفکران درون‌دینی و «علی شریعتی» را در عِداد روشنفکران برون‌دینی و برون‌متن‌محور به شمار آورد. * در روشنفکری دینی، عقل، خصلت‌ها و ویژگی‌های متفاوتی دارد که یکی از ویژگی‌های آن، خصلت انتقادی آن است که در فرایند نقادی تا بریدن دسته و بن و ریشه و ... پیش می‌رود. ولی به نظر می‌رسد که در نواندیشی دینی، عقل همان خصلت استدلالی را دارد که مقید به چارچوب‌های پیشینی است و بیشتر حکم ابزاری را دارد در خدمت توصیف، توجیه، تشریح، مدلل کردن یا نفی و اثبات گزاره‌ها، باورها و اعتقادات دینی. * فهم از هر چیزی، «فهم از منظر کسی» است و این منظر، آغشته به زبان (نحوه و چگونگی ادراک)، گفتار (میانجی عین و ذهن) و ذهن اجتماعی (مفصل و لولای فرد و واقعیت) در مرحله‌ای از گسترش تاریخی است.
12	فاطمه راكعی: آثار مطهری و شریعتی همچنان راهگشا هستند/ اجتهاد پویا؛ نیاز مغفول‌مانده امروز	گفت‌وگو با فاطمه راکعی (شاعر و دبیر کل «جمعیت زنان مسلمان نواندیش»)	تنها چیزی که نواندیشی دینی را از سایر رویکردها به دین متمایز می‌کند، مسئله‌ای بسیار مهم است که امام خمینی (ره) هم بسیار آگاهانه بر آن تأکید داشتند و آن، توجه فقها به مقتضیات زمان و مکان است. * در هر دوره و گستره از زمان و مکان، اصل دین و اخلاق تغییرناپذیر است. تمام ادیان، پاکی انسان را تأیید کرده و دنیاپرستی، بی‌عدالتی و ناپسندی رفتار را مذموم دانسته‌اند. ادیان در اصول، مشترک‌اند و تنها، نگاه به مسائل و ابتلائات روز است که ناگزیر با پیشرفت زمان و دانش تغییر می‌کند. مهم این است که همراه با پیشرفت‌های جدید، دیندار هم باقی بمانیم. * نگاه فقیهانه امام (ره) همان فقه پویا و اجتهاد نوین است. اجتهاد و فقه پویا، نیاز ما و تضمین‌کننده پویایی نظام دینی در دنیای امروز است که متأسفانه بعد از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی، تا اندازه زیادی از آن غفلت شد و من ریشه بسیاری از مشکلات امروز جامعه را غفلت از این دیدگاه می‌دانم. * دکترشریعتی در حوزه‌های فلسفی، اعتقادی، اسلام انقلابی و اسلام امروزین، از دیدگاه یک عالم و هنرمند نواندیش دینی به مسائل می‌نگریست. از این رو کتاب‌هایش حرف‌هایی بسیار برای گفتن دارند. آثار استاد مطهری هم به واسطه التزام به مقتضیات زمان و مکان، تا حد زیادی همین دیدگاه را دارند هرچند ممکن است این دو دیدگاه کاملاً بر هم منطبق نباشند. در این حوزه، دیدگاه‌های آیت‌الله سیستانی نیز برجسته‌اند. * با توجه به انقلاب فناوری اطلاعات كه چیزی شبیه معجزه است، تا چند سال آینده نیازمند وضع قوانین جدید فقهی و برداشت‌های نوین دینی هستیم تا به اقتضائات دنیای جدید پاسخ داده باشیم.
13	آل‌سید‌غفور: «نهضت آزادی» مبین اسلام لیبرالی و نقطه جهش نواندیشان دینی است/ بازخوانی پرونده نواندیشی دینی در یک کتاب	گفت‌وگو با سید مهدی آل سید غفور (نویسنده کتاب نوانتشار «سنت اسلام نواندیش در ایران معاصر»)	کتاب «سنت اسلام نوانديش در ايران معاصر» جریان نواندیشی از ماقبل مشروطه تا دهه 1350 شمسی را در برمی‌گیرد. نظریات روشنفکرانی مانند سروش نیز در این کتاب در دسترس خوانندگان قرار دارد. ... در این کتاب مباحثی درباره دیدگاه‌های مهدی بازرگان منتشر شده و دو چهره بازرگان ایدئولوگ و بازرگان ایدئولوژی‌گریز ترسیم شده است. ... در بخش‌های آغازین کتاب، به بحث از فعالیت‌های پیشروانی مانند «شیخ هادی نجم‌آبادی» پرداخته‌ام که جزو نواندیشان دینی پیشامشروطه است و در آستانه دوران جدید ایران حضور دارد. * حزب «نهضت آزادی ایران» به نوعی به سنت اسلام لیبرالی می‌پرداختند و نقطه جهش نواندیشان دینی بودند.
14	ولایی: روشنفکر دینی در احیای سنت اصیل و اصلاح سنت غلط می‌کوشد/ نواندیشی دینی یعنی اجتهاد با توجه به زمان و مکان	گفت‌وگو با عیسی ولایی (پژوهشگر فقه و اصول فقه و مشاور معاون رئیس جمهوری در امور مجلس)	روشنفکر دینی کسی است که با دارا بودن صفات یک روشنفکر راستین، اعتقاد دارد که اسلام پاسخگوی نیاز جوامع بشری است. طبعاً برخلاف معتقدات خود عمل نمی‌کند. خودباختگی ندارد. ناامید نیست. خود را از دیگران برتر نمی‌بیند. با مردم بودن، دغدغه مردم داشتن و کار برای مردم کردن را وظیفه دینی‌اش می‌داند و بدون هیچ گونه منت و خودبرتربینی، آداب و رسوم و فرهنگ مردم را محترم می‌شمرد و در احیای سنت‌های اصیل دینی و اصلاح سنت‌های غلط می‌کوشد. * «موضوع»، عرفی است و عرف مطابق زمان و مکان عوض می‌شود. وقتی «موضوع» عوض می‌شود، «حکم» نیز تغییر می‌کند. امام خمینی (ره)، برای اجتهاد، زمان و مکان قایل شده است. ما به این، «نواندیشی دینی» می‌گوییم. * مجتهد باید به‌روز باشد. نمی‌توانیم امروز خودمان را عقب بکشیم و راه نشان ندهیم. یکی از مشکلات عمده ما این است که در گذشته مانده‌ایم. * اگر مجتهدی جرئت کند برخلاف سیره گذشتگان حرفی به خلاف سلیقه برخی بزند، او را بی‌سواد می‌خوانیم و تکفیر می‌کنیم. مگر مردم، انبیا را به دلیل آن که حرفی خلاف عقاید و رفتارشان زدند، دیوانه نخواندند و از خود نراندند؟ تا کی ما هم می‌خواهیم چنین باشیم؟ نواندیشی دینی یعنی کشف موضوعات و شناسایی دقیق آنها و جرئت به خرج دادن و از قالب خودساخته بیرون رفتن و آن گاه فتوا صادر کردن.