به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) نشست «بررسی وضعیت خواندن در فضای مجازی» (چهار‌شنبه 25 فروردین‌ماه) با حضور دکتر مهدی منتظر قائم، عضو هیات علمی دانشگاه تهران،‌ دکتر عبدالعظیم کریمی، عضو هيأت علمی پژوهشگاه تعليم و تربيت، مهرناز خراسانچی، رئیس کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد، دکتر شیما مرادی، کارشناس علوم اطلاعات و دانش‌شناسی و سیامک محبوب، رئيس اداره پژوهش و كارشناس نهاد كتابخانه‌های عمومی كشور در «تالارسخن» پژوهشگاه علوم وفناوری اطلاعات ایران (ایران‌داک) برگزار شد.   
  
همه هستی بشر نباید در بوی کاغذ محدود شود
منتظر‌قائم گفت: در گذشته «خواندن» بیش از اندازه به خواندن الفبایی متمرکز بود، یعنی رمز‌گشایی و تفسیر کردن نوشتار. نوشتار در طول زمان به طومار و کتاب تبدیل شد و در پنج قرن اخیر با یک بستر جدید‌تری مواجه شده‌ایم. بشر توانسته آن فضا را در اختیار فناوری قرار دهد.  

وی افزود: انسان در طول حیات خویش دو کار انجام می‌دهد «عرضه خویشتن و دریافت دیگران» باید به موضوع خواندن، تاریخی و از منظر فلسفی عمیق‌تر نگاه کنیم. از منظر رجحان سنتی، حس کتاب و بوی چاپ مقولات بَدی نیستند اما همه هستی بشر را نباید در بند چند ویژگی‌ قرار دهیم.

«خواندن» سنت و چیزی فرای آن است
منتظر‌قائم ادامه داد: خواندن یعنی تلاش و پیگیری فردی برای پیروی کردن از نظم کلام نویسنده که به‌صورت خطی یا غیرخطی در قالب یک متن نهادینه شده است. این تلاش می‌تواند در لایه‌های مختلفی از جمله نورولوژیک، سایکولوژیک و سوسیالوژیک باشد. خواندن از یک سو عادت یا سنت و در عین حال موضوعی فرای این مقولات است.
 
این استاد دانشگاه گفت: خواندن با انسان رابطه پیدا می‌کند؛ اگر خواندن را  لایه نخست ورود داده‌های نوشتاری از سوی دیگران به فرد تلقی کنیم نتیجه خواندن در این لایه به پایان نمی‌رسد. در شیوه‌های مختلف، خواندن این امکان را ایجاد می‌کند که مطلب دریافت و در زندگی روزمره به‌کار گرفته شود، علاوه بر این یادگیری و یاد‌آوری رخ دهد و حتی فرد به باز‌تولید آن که ممکن است ارزشی یا دانشی تلقی شده اقدام کند.

خواندن فقط یک حرکت بیولوژیک نیست
منتظر‌قائم اظهار کرد: از منظر تاریخی، دقت و تلاش برای رسیدن از سطح  به عمقِ خواندن در تمدن‌‌های پیشرفته وجود داشته به‌عبارت دیگر «خواندن» را فقط حرکت بیولوژیک یعنی حرکت چشم تعریف نکنیم. «خواندن» راه نفوذ بشریت به درون تک تک اعضای خویش است تا از طریق تغییر بنیادین جهان فردی آن را به‌عنوان یک نیروی همراه و حتی پیشگام در بازآفرینی و بازتولید حرکت جمعی در اختیار خود بگیرد.  

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: در رفتار خواندن فقط خود خواننده حضور ندارد به‌عبارت دیگر خواننده در سطوح مختلف حضور دارد اما فقط در سطح فردی و هویتی قابل بررسی نیست بلکه هویت اجتماعی فرد اعم از جنس،‌ طبقه اجتماعی،‌ سن و طبقه دانشی نیز حاضر است. در رفتار خواندن ابزار خواندن حضور دارد؛ بنابراین اندازه رنگ، شکل مادی و معنای اجتماعی آن ابزار یعنی وفور ارزانی، فراوانی دسترسی، تکرارپذیری کاربردی و از سوی دیگر محتوا اعم از گونه و کیفیت و شناخت خواننده از آن حضور دارد.

در جریان خواندن چه کسانی حضور دارند؟
منتظر‌قائم ادامه داد: در عمل خواندن نویسنده یعنی خالق اثر، ناشر، مدیران و قانون‌گذاران فضای مجازی و مخترعان فضا‌‌های مجازی‌ به‌‌عنوان واسطه حضور دارند. در فضای مجازی ویژگی‌های تکنولوژی از فنی تا کاربست نیز باید بررسی شود. در زمان صحبت درباره رفتار خواندن از ترکیب «فضای مجازی» استفاده نخواهم کرد؛ چراکه رفتار خواندن درفضای مجازی عملیاتی نمی‌‌شود. «خواندن روی صفحه»، «خواندن دیجیتال» و «خواندن هم‌زمان» در ادبیات وجود دارد.
 
این پژوهشگر حوزه رسانه گفت: مطالعه فقط «خواندن» نیست به‌‌عبارت دیگر از منظر روان‌شناختی مطالعه می‌تواند ادامه پیدا کند و خواندن متوقف شود. عصر دیجیتال را متضمن تغییراتی بنیادی می‌دانم که در شرایط آغازین آن قرار داریم و جنبه‌های منفی آن‌را بیشتر می‌بینیم. موقعیت فعلی، شرایط بحرانی است. فضای مجازی مانند عصر خط و چاپ چندین قرن خواهد ماند.
 
وی افزود: در شرایطی قرار داریم که نظم جدید ظهور نکرده اما نظم قدیم هم تا اندازه‌ای فروپاشیده است. تکنولوژی جدید، خواندن مکتوب را از بین نبرده بلکه خواندن مکتوبِ یک‌طرفه مبتنی بر نویسنده بالادست، را از بین برده است. خواندن در شرایط فعلی تغییر پیدا کرده یعنی فاصله معرفتی مخاطب با متن و محتوا تغییر کرده است.

منتظر‌قائم ادامه داد: نسل دیجیتالی فعلی ممکن است که از دانش عمیق نسل‌‌های پیشین برخوردار نباشند اما دانش‌های سطحی می‌تواند این کمبود‌ها را جبران کند. دانش وسیع‌تر شده اما به معنای کمتر شدن عمر آن نیست بلکه به این معناست که عمق گذشته هنوز منتقل نشده چراکه شرایط بحرانی وجود دارد.

این استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: خلل و گسستگی معرفتی را به تکنولوژی منتسب می‌کنیم درحالی که برای استفاده از تکنولوژی مقدماتی لازم است. اگر کتاب، ابزار دانش خطی است، فضای مجازی با توجه به ماهیت هایپرلینک، دانش را به یکباره منتقل می‌کند که جنبه نوآورانه این فضاست. باید در این حوزه به جای برخورد احساسی یا براساس منافع صنفی، معنایی را باز کنیم.    

 

سواد خواندن دانش‌آموزان ایرانی بهبود پیدا کرده است
دکتر عبدالعظیم کریمی ضمن اشاره به اجرای آزمون‌های «پرلز» و «تیمز» در ایران گفت: آزمون‌های بین‌المللی «پرلز» یعنی مطالعه بین‌المللی پیشرفت سواد خواندن و «تیمز» به معنای مطالعه بین‌المللی روند آموزش ریاضیات و علوم است. این آزمون‌ها پنج‌ دوره در ایران برگزار شده است.
 
این عضو هيأت علمی پژوهشگاه تعليم و تربيت افزود: ایران در این دو آزمون در هر دوره روند رو‌به رشدی را داشته است. در تشریح دلایل این حرکت مثبت، پژوهشی صورت نگرفته است اما به گفته آموزگاران حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی در بهبود سواد خواندن موثر بوده است. این تفسیر، تاثیر تغییر نگرش نسبت به امر مطالعه از حالت اجبار به اختیار را نشان می‌‌دهد.

فضای مجازی کاربران را زود‌باور کرده است
دکتر شیما مرادی درباره ویژگی‌های فضای مجازی افزود: تبادل اطلاعات به‌عنوان یکی از ویژگی‌های فضای مجازی موجب شده تا کاربران با تشکیل انجمن‌‌هایی کتاب‌های خود را‌ به اشتراک بگذارند به این معنا که درباره منبعی که مطالعه کرده‌اند با افراد دیگر بحث کنند.
 
این کارشناس علوم اطلاعات و دانش‌شناسی گفت: براساس پژوهش‌‌های صورت گرفته در هر 60 ثانیه بیش از دو هزار توییت منتشر می‌شود. بسیاری از نویسندگان خلاصه کتاب‌های خود را از طریق توییت در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند. ظهور شبکه‌های اجتماعی به معنای مرگ ابزار‌هایی مانند وبلاگ نیست به‌نظر می‌‌رسد که شبکه‌های اجتماعی همه امکانات ابزار‌های پیش‌تر از خود را در اختیار دارند. رمان پیامکی چیستا یثربی،‌ انقلابی را در عرصه داستان‌نویسی ایران ایجاد کرده است.
 
وی ادامه داد: به‌نظر می‌رسد که  ابزار‌های نوین در افزایش تمایل کودکان و نوجوانان به مطالعه تاثیر داشته‌ است. از سوی دیگر استفاده از فضای مجازی موجب شده تا افراد اعتماد بالایی به اطلاعات این شبکه‌ها پیدا کنند موضوعی که نگران‌کننده است چراکه کاربران را زود‌ باور کرده و از سوی دیگر تمایل خواندن متن‌های طولانی را کاهش داده است. استفاده از تلفن همراه و حضور در شبکه‌های مجازی در برخی کشور‌ها موجب شده تا علائم راهنمایی و رانندگی در سطح خیابان و روی آسفالت ترسیم شود.
 
خواندن با اجبار و مطالعه با لذت همراه است
خراسانچی دیگر سخنران نشست گفت: «خواندن» سه نیاز عاطفی،‌ شناختی و شخصیتی انسان را برطرف می‌کند. بین خواندن و مطالعه تفاوت وجود دارد. خواندن با اجبار همراه است و جریان مطالعه لذت به‌همراه دارد. اگر هدف، مطالعه است چه فرقی می‌کند در فضای مجازی باشد یا با کتاب چاپی؟ فرهنگ استفاده از فضای مجازی، مانند دوران ورود خودرو به ایران هنوز در بین بیشتر کاربران وجود ندارد.

فضای مجازی ققنوس جهان محض است
محبوب نیز گفت: جهان مجازی که البته ترکیب اشتباهی است در واقع ققنوس جهان محض است. در جریان انتقاد تاثیر فضای مجازی بر میزان مطالعه شاهد تکرار بحث قدیمی تاثیر تلویزیون بر مطالعه است.
 
رئيس اداره پژوهش و كارشناس نهاد كتابخانه‌های عمومی كشور افزود: در فضای مجازی، قدرت مولف از بین رفته است به‌عبارت دیگر مهم نیست که چه کسی می‌گوید. متن چند پاره شده و نمی‌دانیم که از کجا آمده است. به‌نظر می‌رسد که نمی‌توان برای فضای مجازی سیاست‌گذاری کرد.