به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نخستین جلسه نقد و بررسی مجموعه بیست جلدی «تاریخ جامع ایران» در نشست نخست با عنوان «تاریخ ایران قبل از اسلام» با سخنرانی دکتر روزبه زرین‌کوب، (استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران)، دکتر محمود جعفری‌دهقی (دانشیار گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران)، دکتر سیروس نصراله‌زاده (دانشیار پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی) و دکتر علی علی‌بابایی (پژوهشگر) یکشنبه پنجم اردیبهشت‌ماه در تالار باستانی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.
گم شدن سرچشمه تالیف تاریخ جامع ایران
نصراله‌زاده گفت: انتشار مجموعه «تاریخ جامع ایران» آن هم با سفارش مقاله کار بس دشواری است، بنابراین عزم سید کاظم بجنوردی، دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی و دکتر جعفری‌دهقی قابل ستایش بسیار است. البته به نظر می‌رسد که سرچشمه تالیف چنین مجموعه‌ای در حال گم شدن است و مفقود شدن تاریخ به ذهنیت‌های تاریخی ما برمی‌گردد. اصل ماجرا این است که تالیف مجموعه «تاریخ جامع ایران» به سفارش رئیس‌جمهوری دوره اصلاحات برمی‌گردد.
وی افزود: این مجموعه به لحاظ تنوع مقاله و مولفان آن قابل تامل است و مطالعه آن به مخاطب اطلاعات اولیه خوبی می‌دهد. از طرفی باید گفت شخص سیدکاظم بجنوردی به دلیل فعالیت در بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی متحول و تبدیل به شخصیتی علمی شده و با مجموعه‌ای که فراهم آورده، کتابخانه بسیار غنی در اختیار پژوهشگران قرار داده و در روند تولید علم موثر واقع شده است. در این دو سه دهه‌ای که گذشت ما چنین شخصیتی را کمتر دیدیم. وی استادانی را جذب کرده که در دانشگاه جایی نداشتند و این اقدامی قابل قدردانی است.
این دانشیار پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی اظهار کرد: در مراسم افتتاحیه سخنانی درباره مجموعه «تاریخ جامع ایران» گفته شده که جای تامل دارد، اگرچه برخی بزرگانی را که در مراسم سخن بر زبان راندند باید جزیی از اغراق‌های چنین مراسمی دانست. از جمله گفته شده که «تاریخ کمبریج» کهنه شده و باید تاریخی نوشته شود که جای این تاریخ را بگیرد. همچنین بجنوردی گفته که «تاریخ جامع ایران» بزرگترین سند ملی و هویتی ایران در طول چندین هزار ساله است که سخن بسیار بزرگی است! از طرفی دکتر سیدصادق سجادی این مجموعه را اثری دانسته که موقعیت و سابقه تمدنی ایران را برای جهان روشن می‌کند! ضمن اینکه دکتر فتح‌الله مجتبایی مدعی است که «تاریخ کمبریج» فاقد نگاه فرهنگی است در حالی که این نگاه بر «تاریخ جامع ایران» حاکم است!
نصراله‌زاده با اشاره به نقدی بر کلیت مجموعه «تاریخ جامع ایران» با تکیه بر پنج جلد حوزه باستان عنوان کرد: کاش این جملاتی که اشاره کردم در جلسه افتتاحیه گفته نمی‌شد و درباره کتاب با توجه به جایگاه آن سخن به میان می‌آمد. اگرچه قدری در بیان ویژگی‌های این مجموعه شتابزده رفتار شده است. درباره تاریخ کمبریج باید بگویم با اینکه سال‌ها از انتشار آن می‌گذرد اما هنوز اعتبار دارد و متخصصان به آن مراجعه می‌کنند. اما در مجموعه «تاریخ جامع ایران» با توجه به اینکه سرویراستاران بخش باستان که در پنج جلد تدوین شده، رضایی باغ‌بیدی و جعفری‌دهقی هر دو از متخصصان زبان‌های ایران باستان هستند، به نظر می‌رسد از ابتدا فکری برای نگاه تاریخی به این مجموعه نشده است.
وی افزود: از آنجا که نام مجموعه «تاریخ جامع ایران» است باید تقسیم‌بندی تاریخی صورت می‌گرفت تا برخی کمبودها در آن راه پیدا نمی‌کرد. ضمن اینکه تقسیم‌بندی تاریخی با باستان‌شناسی و زبان‌های باستانی متفاوت است به همین دلیل نوع نگاه تاریخی در این اثر کمتر دیده می‌شود به طوری‌که می‌توان برخی مجلدهای آن‌را جابه‌جا کرد و هیچ اشکالی هم پیش نمی‌آید. این در حالی است که در تاریخ کمبریج این نگاه رعایت شده و در آن تاریخ با نگاه به ایران روایت شده است.
تاریخ جامع باید مفهوم عمیق تاریخ را منتقل کند
زرین‌کوب در بخش دیگری از این نشست گفت: نکته‌ای که دوست دانشمندم، دکتر نصراله‌زاده به آن اشاره کرد فقدان نگاه تاریخی در مجموعه «تاریخ جامع ایران» است که به نظرم ایرادی حیاتی است و یادمان باشد نام اثر «تاریخ جامع ایران» است اما در واقع فصل‌بندی‌های آن، این مفهوم را در ذهن خواننده ایجاد نمی‌کند.
وی افزود: «تاریخ جامع ایران» یعنی زمانی که شما مباحث کتاب را ورق می‌زنید و مطالعه می‌کنید می‌توانید یک نگاه یکدست و واحد از زندگی مردم ایران در جنبه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بیابید. به نظرم در این اثر این اتفاق بسیار اندک رخ داده و علت آن، فصل‌بندی مجموعه است. از این رو نگاه یا رویکرد تاریخی آن قدری ضعیف است. برای مثال وقتی پنج جلد نخست را تحت عنوان «تاریخ جامع ایران» ورق می‌زنم تصور می‌کنم که مجلد پنجم این مجموعه می‌توانست «تاریخ زبان‌ها و ادبیات ایران» باشد و نه «تاریخ جامع ایران»، زیرا در این مجلد تنها به زبان‌ها و ویژگی ادبیات باستان پرداخته شده است.
این استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران ادامه داد: برخی مجلدهای دیگر آن نیز می‌تواند تاریخچه باستان‌شناسی یا تاریخ هنر ایران باشد. در حالی که «تاریخ جامع ایران» باید این توانایی را داشته باشد که بتواند به صورت جامع و یکدست مفهومی عمیق و واقعی از تاریخ را عرضه کند. این در حالی است که تاریخ کمبریج از این لحاظ جلوتر است؛ برای مثال جلد دوم این مجموعه را که ورق می‌زنید تمام آن موضوعاتی که برای فهم تاریخ عیلام، ماد و هخامنشی لازم دارید یکجا، درهم تنیده و در کنار هم به مخاطب ارائه می‌شود. از طرفی در این مجموعه سیر تاریخ ایران را از تاریخ سلوکی، اشکانی و ساسانی درهم تنیده می‌بینید. در حالی که این پیوستگی و درهم تنیدگی در «تاریخ جامع ایران» وجود ندارد.
کیفیت مقاله‌ها یکدست نیست
علی‌بابایی در ادامه این نقد و بررسی گفت: با انتشار مجموعه «تاریخ جامع ایران» امیدی در دل دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران زنده شد که این مجموعه وزین جای خالی تاریخ ملی ایران را پر کرد اما با نگاهی به این مجموعه به برخی کمبودهای آن می‌توان پی برد، معمولا در تالیف دانشنامه یا دایره‌المعارف دو مرحله تعیین موضوع و عناوین مقاله‌ها و پس از آن شناسایی مولفان مقاله‌ها وجود دارد که به عهده سرویراستاران است. به نظر می‌رسد در مجموعه مورد بحث در هر دو این مراحل کاستی‌هایی دیده می‌شود که در کیفیت مقاله‌ها خود را نشان داده است. از یک‌سو جای برخی مقاله‌های مهم در این مجموعه خالی است و از سوی دیگر ضرورتی درباره وجود برخی مقاله‌ها احساس نمی‌شود و در انتخاب نام برخی مقاله‌ها نیز دقت لازم به عمل نیامده است.
وی افزود: در پنج جلد نخست این مجموعه که به شرح تاریخ و فرهنگ ایران باستان پرداخته شده، کیفیت مقاله‌ها یکدست نیست. بنابراین در این پنج مجلد با مقاله‌هایی با کیفیت عالی، خوب، متوسط و ضعیف مواجه هستیم. همچنین در رابطه با کاستی‌هایی که درباره عناوین مقاله وجود دارد باید گفت درباره حکومت‌های محلی پیرامون ایران در دوره باستان بیشتر به حکومت‌های شرق ایران مانند کوشانیان و یونانیان بلخ اشاره شده و از پرداختن به پژوهش‌هایی در رابطه با حکومت‌های محلی غرب ایران شاهان کاپادوکیه، قفقاز و... غفلت شده است.
در پایان این نشست جعفری‌دهقی به عنوان یکی از سرویراستاران پنج جلد نخست مجموعه «تاریخ جامع ایران» ضمن تائید برخی نقدها که منتقدان از آن سخن گفتند به بعضی کمبودها و مشکلات تالیف این مجموعه اشاره کرد و امیدوار شد که این نقایص در چاپ‌های بعدی برطرف شود.
دوشنبه ۶ اردیبهشت ۱۳۹۵ - ۰۸:۴۰
نظر شما