به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست معرفی و نقد جلد چهارم «دایرة‌المعارف قرآن» امروز (چهارشنبه 31 خردادماه) با حضور آذرتاش آذرنوش، چهره ماندگار زبان و ادبیات عرب، مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران و ناظر محتوایی اثر و امیر مازیار، ویراستار اثر در سرای اهل‌قلم برگزار شد.
 
مجید معارف در این نشست گفت: «دایرة‌المعارف قرآن» یک اثر غربی بوده و از صدها نویسنده مسلمان و غیرمسلمان در سراسر دنیا در نگارش این اثر کمک ‌گرفته شده است. ابتدا یک‌هزار مدخل برای این کتاب درنظر گرفته شده بود که در نهایت به 700 مدخل محدود شد. این اثر از همان سال‌های ابتدایی انتشار وارد ایران شده و اساتید و دانشجویان با مراجعه به متن اصلی از آن استفاده می‌کردند تا اینکه ضرورت نیاز به ترجمه فارسی باعث شد انتشارات حکمت نسبت به ترجمه آن اقدام کند.
 
وی افزود: از همان سال‌ها نوعی مخالفت با ترجمه این اثر به زبان فارسی وجود داشت. مخالفان معتقد بودند که این اثر نباید عیناً به زبان فارسی برگردانده شود، چراکه ممکن است برخی از مدخل‌ها مغایرت‌هایی با سنت و فرهنگ مسلمانان داشته باشند و باید ترجمه اثر همراه با نقد علمی باشد. من جزو موافقان ترجمه اثر بودم، زیرا مخاطب‌های اصلی این دایرة‌المعارف دانشگاهیان هستند. هرچند در برنامه انتشارات حکمت است که پس از ترجمه کامل اثر، جلدی نیز به‌عنوان نقدنامه منتشر شود.
 
ناظر محتوایی «دایرة‌المعارف قرآن» ادامه داد: از سال 91 به‌عنوان ناظر محتوایی با پروژه ترجمه این دایرة‌‌المعارف همکاری دارم و مکلف شدم که هر جلد از آن را پیش از انتشار مطالعه کنم. صفحه ‌به‌ صفحه این دایره‌المعارف را خوانده و نکات ضروری را یادداشت و به‌ناشر ارائه کردم که شامل بیان نقاط و ضعف، نقد و ارائه نقص برخی موارد علمی و یا مغایر با دین اسلام است.
 
معارف اظهار کرد: پیش از این گفته می‌شد خاورشناسان با سه انگیزه به مطالعات اسلامی روی می‌آورند: انگیزه نخست انگیزه دینی ـ تبشیری است که براساس این انگیزه، خاورشناسان به این دلیل روی اسلام و قرآن مطالعه می‌کنند که در خروجی مطالعاتشان باطل بودن اسلام را بر خواننده اثبات کنند و بازگشت مطالعاتشان به نفع ادیان یهود و نصاری باشد. کسانی که تاریخ مطالعات خاورشناسی را آغاز کرده‌اند، دارای این انگیزه بودند. انگیزه دیگر سیاسی ـ استعماری است؛ پس از عبور از قرون وسطی و ورود به قرن‌های 17 و 18 انگیزه مطالعات غربی‌ها در زمینه اسلام متحول و به سیاسی‌ ـ استعماری تغییر پیدا کرد. غربی‌ها کشورهای اسلامی و مشرق‌زمین را به قصد شناخت مردم این کشورها و زمینه‌های بسط سلطه سیاسی ـ استعماری مطالعه می‌کردند که یکی از معتقدان به این نظریه، ناپلئون بناپارت بود.
 
وی در معرفی انگیزه سوم افزود: در قرون اخیر (قرن‌های 19 و 20) انگیزه غالب، علمی ـ پژوهشی است. قرآن‌پژوهی و اسلام‌شناسی امروزه به‌عنوان یک رشته دانشگاهی وارد فضاهای آکادمیک غرب شده و اسلام برای آن‌ها یک پدیده علمی است که باید بشناسند. این نگاه حتی‌الامکان نگاهی علمی و بدون غرض‌ورزی است.
 
رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران گفت: محمود رامیار اثر فاخری به‌نام «تاریخ قرآن» دارد که در نوع خود یکی از بهترین‌هاست. ایشان کتاب دیگری به نام «در آستانه قرآن» دارد که در واقع ترجمه مقدمه رژی بلاشر در ترجمه قرآن به زبان فرانسه است. در مقدمه دکتر رامیار آمده که گذشت آن دوران که خاورشناسان قرآن را به قصد باطل‌بودن آن مطالعه می‌کردند، دنیا وارد این مرحله شده که اسلام را به‌عنوان یک واقعیت بشناسند و اگر نقدی به آن دارد، باید نقد علمی باشد. در کار علمی نباید نگاه جانبدارانه داشت و باید به‌دنبال حقیقت بود. اگر کار علمی با این شاخصه‌ها همراه باشد، دیگران دعوت به نقد و گفت‌وگو می‌شود. سرویراستار این دایرة‌المعارف نیز چنین روحیه‌ای دارد.
 
معارف ادامه داد: زمانی که ترجمه فارسی جلد نخست این دایرةالمعارف را مطالعه کردم، حدود 50 صفحه یادداشت نقد برای آن تهیه کردم. خانه کتاب در «کتاب‌ماه دین» یک شماره ویژه را به نقد و بررسی این دایرة‌المعارف اختصاص داد و از من نیز خواسته شد که مقاله‌ای را در این زمینه ارائه دهم. در مقاله‌ای با‌عنوان «دایرة‌المعارف قرآن لایدن؛ امتیازات، چالش‌ها» این دایرة‌المعارف را بررسی و نقدهایی را نیز به آن وارد کردم.
 
ناظر محتوایی این اثر بیان کرد: برای این دایرة‌المعارف امتیازاتی قایلم که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: نخست اینکه به‌عنوان یک اثر علمی ـ پژوهشی باید به آن نگاه کنیم که با سازوکار علمی همراه است. محققانی که در این دایرة‌المعارف مقاله دارند بر این بوده‌اند که نه براساس ذهن‌نویسی، بلکه با مراجعه به منابع تاریخی و تدبر در قرآن، مقالاتشان را بنویسند. نویسندگان مدخل‌های «دایرة‌المعارف قرآن لایدن» در زمانی این پروژه را تولید کردند که کلاً با دنیای اسلام به تفکیک شیعه و سنی آشنایی داشتند و در تالیف این اثر از مصادر هر دو مکتب استفاده شده و گاهی نیز کار به‌صورت تطبیقی پیش ‌رفته است.
 
وی گفت: این دایر‌ه‌المعارف بدون اینکه رسالتی داشته باشد که بینش قرآنی را با بینش عهدینی مطابقت دهد، ولی از آنجا که بسیاری از نویسندگان آن از محققان یهودی و مسیحی هستند، بسیاری از مدخل‌ها به‌صورت تطبیقی بین قرآن و عهدین است. این اثر یک کار گزارشی ـ توصیفی نیست، بیشتر دایرة‌المعارف‌ها اینگونه هستند، ولی این اثر گذشته از این ویژگی‌، تحلیلی است. برخی از مدخل‌ها را باید چندبار خواند تا متوجه منظور اصلی نویسنده شد.
 
معارف افزود: این دایرة‌المعارف بعد از انتشار به زبان فارسی بر رشد ایران‌پژوهی در جامعه ایران تاثیر می‌گذارد و ظرفیت بالایی برای نقد دارد.
 
رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران اظهار کرد: علی‌رغم همه مزایا، این دایره‌المعارف از جهاتی نیز مورد نقد است. نویسندگان این دایره‌المعارف با وجود اینکه تلاش کردند با رویه علمی و بی‌طرفانه عمل کنند، ولی به هر صورت اعتقادات آنان بر قلمشان تاثیر داشته است. برای بسیاری از نویسندگان دایرةالمعارف‌ها، اعتقادات ما مسلمانان محلی از اعراب و موضوعیت ندارد. وقتی آنها قرآن را کتاب آسمانی ندانند، به آن به‌عنوان یک کتاب تاریخی نگاه می‌کنند، کتابی که پاسخی به یک نیاز در یک‌هزار و 400 سال گذشته بود و در دنیای امروز چندان جایگاهی ندارد. این جزو نقدهایی است که بر بسیاری از مدخل‌ها وارد است.
 
وی ادامه داد: با اینکه این اثر تلاش کرده یک اثر جهان‌ اسلامی باشد، ولی تاثیرپذیری آن از منابع سنی و غربی بسیار بیشتر از تاثیرپذیری از منابع شیعی‌است. بسیاری از نویسنده‌های این دایرة‌المعارف در حال و هوای فرهنگ اسلامی نیستند و این در نوشته‌شان مشاهده می‌شود. بررسی مقایسه‌ای قرآن و عهدین نیز ضمن اینکه از محسنات این دایرةالمعارف محسوب می‌شود، ولی ممکن است در برخی موارد نقد تلقی گردد؛ زمانی که خواننده به‌طور غیرمستقیم احساس کند که قرآن تحت ‌تاثیر عهدین بوده است. همواره یکی از موارد مورد علاقه خاورشناسان این بوده که برای قرآن منبع و مصدر مشخص کنند.
 
ممنوعیت تخیل استعماری و ضد مسلمانی در تدوین دائرة‌المعارف قرآن
 
آذرتاش آذرنوش نیز به‌عنوان دیگر سخنران این نشست تخصصی، گفت: فکر می‌کنم تقسیم‌بندی خاورشناسان در سه مرحله‌ای که دکتر معارف بیان کرد، چندان در زمان ما صدق پیدا نمی‌کند. قرآنی که ما وحی الهی می‌دانیم در زمان ابوبکر و عمر نگارش آن آغاز شد و در زمان عبدالملک پایان یافت؛ مدافع این نظر پاتریشیا کرون است که در این دایرة‌المعارف، دهها بار به او ارجاع داده شده، در حالی‌که وی موافق قرآن نیست. نمی‌توان دوران حاضر را به‌طور کامل، دوران دوستی دانست، چراکه غربی‌ها همچنان انگیزه‌های خود را دارند. با گفته ادوارد سعید موافقم که معتقد است این تحقیقات بی‌گناهانه نوعی گام‌گذاری در حوزه استعمار جدید است.
 
وی افزود: در کل این دایرة‌المعارف اثر فاخری است. در گام نخست سرویراستار آن می‌‌خواهد گفتمان اسلام را از حیطه خاورشناسان محض بیرون آورده تا بُعد استعمارگرایانه‌ای که از قدیم باقی‌مانده را پاک کند و به این دلیل نام چند نویسنده عرب از جمله حامد ابوزید را نیز در زمره نویسندگان و ویراستاران این اثر می‌بینیم. ناشر در تولید این اثر بسیار بر این موضوع تاکید داشته که هرگونه تخیل استعماری و ضد مسلمانی به‌طور کلی ممنوع باشد.
 
چهره ماندگار زبان و ادبیات عرب ادامه داد: تورقی بر ترجمه فارسی این اثر داشته‌ام. این کتاب «تماتیک» است، یعنی براساس مضمون تهیه شده و بسیار عالمانه فهرست‌بندی شده است. اینگونه آثار که با این سیستم تهیه شده‌اند در ایران یا اصلا وجود نداشته و یا بسیار کم بوده است. البته جلدهای بعدی کتاب باید به نمایه در انواع مختلف اختصاص پیدا کند و این کار، کار ساده‌ای نخواهد بود.
 
آذرنوش در ادامه در بیان برخی از نقاط ضعف این دایرة‌المعارف اظهار کرد: به‌عنوان مثال در این اثر دنبال کلمه «محراب» گشتم و مشاهده کردم که این کلمه به قبله و مقاله قبله ارجاع داده شده و به‌طور مستقل به آن اشاره‌ای نشده است. وقتی تحقیق خودم درباره «محراب» را با کاری به این عظمت مقایسه می‌کنم، متوجه کمبود بزرگی در این دایره‌المعارف می‌شوم. در دایرة‌المعارف فرانسوی که به زبان انگلیسی هم ترجمه شده، کلمه «محراب» بسیار زیبا و فنی مورد بررسی قرار گرفته است. این‌کار «دیکشنری‌وار» است که ادعای «دایرة‌المعارف بودن»‌ دارد.
 
وی همچنین در معرفی برخی از مهمترین نقاط قوت این اثر افزود: یک چیز در این کتاب بی‌نهایت نظر من را جلب کرد و آن ترجمه‌ها و ویراستاری بسیار خوب بود. جمله‌های فارسی برخلاف بسیاری از ترجمه‌ها، شیوا و روان، دقیق و با اشتباهات اندک انجام شده است. صحیح بودن متن و ویراستاری درست، مزیت بزرگی است که به این اثر اجازه انتشار در محیط ایران را می‌دهد. این کتاب قابل خواندن و برای عموم قابل استفاده است. به‌ناشر، ویراستاران و ناظر محتوایی کتاب تبریک می‌گویم که با یک کار علمی دقیق، جلوی برخی کجروی‌ها را گرفته‌اند.
 
«دایرة‌المعارف قرآن»؛ چشم‌اندازی برای مخاطب فارسی‌زبان
 
امیر مازیار یکی از ویراستاران «دایرة‌المعارف قرآن» نیز در این نشست با مروری بر روند ترجمه و ویراستاری این اثر گفت: از 10 سال پیش در انتشارات حکمت تصمیم گرفته شد که آثاری در حوزه مطالعات اسلام‌شناسی ترجمه و تألیف شوند و چون بیشتر این مطالعات در غرب صورت گرفته، بیشتر حجم کار ما روی ترجمه متمرکز بوده است. شاید مهمترین کاری که غربیان و قرآن‌پژوهان معاصر جهان، درباره قرآن انجام داده باشند «دایرة‌المعارف قرآن» است. این اثر چشم‌اندازی برای مخاطب فارسی‌زبان فراهم می‌کند و مدخلی برای پرداخت و توجه جدی‌تر به متونی است که خیلی به آن توجهی نکرده‌ایم.
 
وی ادامه داد: دایرةالمعارف‌نویسی کار سنگینی است که نویسندگان متعددی در آن دخیل هستند. مطالب اینگونه آثار، تخصصی و فشرده است و به این دلیل یک تیم چهار نفره از ویراستاران و گروهی از مترجمانی که در زمینه ترجمه و مطالعات قرآن تجربه داشته‌اند، برای کار روی این اثر انتخاب شدند. برای تهیه مدخل‌نامه فارسی این دایرة‌المعارف کار سختی در پیش داشتیم. مقدمات کار 2 تا 3 سال طول کشید و برای هر مدخل پرونده‌ای جدا برای مترجمان فرستاده شد. از سال 91 تاکنون هرسال موفق به چاپ یک جلد از آن شده‌ایم.
 
ویراستار «دایرة‌المعارف قرآن» بیان کرد: این اثر در مجموع شامل 700 مدخل بوده و به‌طور میانگین هر جلد 140 مدخل را دربرمی‌گیرد. ما تاریخ و سنت غنی در مطالعات قرآنی در گذشته داشته‌‌ایم و امروزه شیوه‌ها و نگرش‌های جدیدی روی کار آمده‌اند که قدما به آن‌ها دسترسی نداشته‌اند؛ مانند مطالعات تطبیقی ادیان. امروز می‌توان کارهای متفاوت‌تری در حوزه مطالعات قرآنی انجام داد. جوانان می‌توانند مواجهه جدیدی با متن قرآن و حوزه مطالعات قرآن داشته باشند.
 
مازیار در پاسخ به نقدی که دکتر آذرنوش بر نبود برخی مدخل‌ها در این دایره‌المعارف داشت، گفت: این کتاب دایرةالمعارف است و افرادی که به آن مراجعه می‌کنند باید این را بدانند که برخلاف اسمش اینگونه نیست که باید همه معارف در آن موجود باشد. دایرةالمعارف‌ها، کتاب کمکی برای پژوهشگران هستند که با رجوع به آن، اطلاعات اولیه مناسب در حوزه پژوهشی خود را به‌دست آورده و با ساختار تاریخی بحث آشنا شوند. دایرةالمعارف نمی‌تواند جایگزین کتاب و مقالات اصلی باشد.
 
وی افزود: در هر دایرةالمعارف طبیعتا گزینش در کار است و حجمی برای آن تعریف شده است و در مدخل‌ها گزینش و حذف صورت می‌گیرد. تا جایی که ممکن بوده سعی شده مداخلی که مستقیم با قرآن سروکار دارند در این اثر ارائه شوند.
 
ویراستار «دایرة‌المعارف قرآن» در معرفی انواع مدخل‌های این دایره‌المعارف نیز اظهار کرد: بخشی از مدخل‌ها مربوط به مفاهیم قرآن و بخشی دیگر مربوط به اَعلام هستند، دسته سوم مدخل‌ها به علوم قرآنی مربوط می‌شوند و دسته چهارم مداخلی هستند که با قرآن و علوم قرآنی به‌طور کلی مرتبطند. پنجمین دسته از مداخل ارائه شده در این دایرة‌المعارف قرآن و ادبیات و هنرها و فنون موجود در تمدن اسلامی هستند. دسته دیگر مداخلی هستند که جایگاه امروز قرآن در جوامع اسلامی و حتی جوامع اروپایی را نشان می‌دهد.
 
مازیار در پایان گفت: ما امروز از نگارش آثار مرجع علمی کمی دورمانده‌ایم. برخی از حوزه‌های پژوهشی جدید در کشور ما به اندازه کافی گسترش پیدا نکرده و اطلاعات بین ادیانی ما متاسفانه خیلی ضعیف است شایسته است که از این‌گونه آثار الگو بگیریم تا بتوانیم ضعف‌های خود را در این زمینه شناسایی کرد و آثاری تولید کنیم که بتوان به محافل علمی دنیا عرضه کرد.