به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست معرفی و بررسی کتاب «تشکیلات و آداب دیپلماتیک درایران: از آغاز قاجار تا پایان دوره ناصری» عصر روز چهارشنبه 24 مرداد با حضور نصر الله پورمحمدی املشی، کاظم شریف کاظمی و صباح خسروی زاده مولف اثر در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
 
خسروی زاده در این نشست درباره این اثر توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: تدوین این اثر کاری بود که از خیلی وقت پیش آن را در نظر داشتم چون در این باره فقدان منبع داشتیم. متاسفانه شاید در حد دو صفحه هم در این باره مطلب وجود نداشت و بنابراین اثر مدون و منسجمی درباره ساختار وزارت خارجه نداشتیم به همین دلیل با استفاده از اسناد وزارت امور خارجه و کتابخانه ملی این اثر را تدوین کردم. وی با اشاره به روند تکوین وزارت خارجه در دوره قاجار در کتاب حاضر افزود: سه دوره در این باره طی شده است؛ نخست شکل گیری و آغاز وزارت خارجه است و اینکه چرا در این مقطع زمانی تشکیل شد. باید در نظر داشت که از ابتدا قاجار تا پایان محمدشاه مسئولیت های شخصی تبدیل به نهاد می شود. از سوی دیگر وزارت خارجه در دوره نخست شکل گیری اش ساده بوده و قوانین بین المللی در این دوره جایگاه خاصی ندارند.
 
این محقق افزود: اگر هم درباره قوانین بین‌المللی چیزی وجود داشته باشد برگرفته از سفرنامه ها و ... است.  تنها ملاک در این دوره زبان دانی است وقتی به متون اولیه این دوره مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که رجال این دوره به دلیل زبان دانی برای وزارت امور خارجه منصوب می شوند. در دوره دوم که دوران تحول تشکیلات است دو تحول اولیه و ثانویه را داریم. در تحول اولیه یعنی دوره امیرکبیر نهادها شکل می گیرند و ادارات به تدریج تشکیل شده و وزارت امور خارجه نظام نامه پیدا می‌کند.   همچنین در این دوره وزارت خارجه و دربار به ترجمه کتب در این حوزه متمایل می‌شوند و آثار فرانسوی و ... در این باره به زبان فارسی برگردانده می شود.  این کتب در بصیرت وزارت دوره ناصری بسیار موثر بودند.
 
به گفته خسروی زاده، در اواخر تحول دوره ثانویه نیز مدرسه سیاسی شکل می‌گیرد و سفرایی که استخدام می‌شدند حقوق بین‌الملل و ... می خواندند و بعد در وزارت مشغول به کار می‌شدند.
دوره نهایی تکوین وزارت خارجه نیز پسا مشروطه است و وزارت خارجه قوانین اش را از مجلس می‌گیرد.

وی با اشاره به اینکه موضوعات کتاب شامل دوره شکل گیری و آغاز و دوره تحول می‌شود عنوان کرد: در بخش نخست کتاب زمینه‌های تاریخی و آداب سنتی تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران بررسی می‌شود.
پورمحمدی املشی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه روابط خارجی و وزارت خارجه ضرورت همه حکومت هاست گفت: ساختاری که نهاد وزارت امور خارجه ما را هدایت می‌کند درست نبوده است. در دوره ناصری به دلیل اینکه مستقیم با غرب گفت و گو کردیم وضعیت متفاوتری داشتیم. اما در برخی دوره ها که از آن به عنوان دوره فترت یاد می شود، ما روابط مستقیم با غرب نداریم و به همین دلیل است که در اندیشه ساختار وزارت خارجه ما مورد مطالعه نیست. ما هنوز به دنبال واسطه برای ارتباط با غرب هستیم و این موضوع یک امر پذیرفته شده در بخش جامعه و اهل فکر است.
 
وی ادامه داد: بسیاری از تحقیقاتی که در تاریخ انجام شده بیشتر سعی کرده مناسبات سیاسی و نظامی را مورد توجه قرار دهد و از سوی دیگر اغلب محققان از یکدیگر تقلید کردند! کسی به سراغ ساختار وزارت خارجه نرفته است و به ویژه بخش مهم در روابط خارجی ما که همان آداب و تشریفات است مغفول مانده چون این موضوع برای ما ایرانیان تابو است و آن را به صورت بومی رعایت می‌کردیم چراکه مهم نبود که ما با سفرای کشورهای دیگر چه ارتباطی داشتیم.

وی افزود:  من سالهاست با دانشجویان خارجی ارتباط دارم. یکی از معضلات عمده آنها آداب و تعارف ما ایرانیان است. ما این موضوع را در مدل بومی رعایت می‌کردیم و در محیط بین‌المللی به آن پایبند نبودیم.

به گفته این مدرس دانشگاه، ساختار وزارت خارجه ایران از دیرباز تاکنون موضوع بکری بوده است و باید نقش کنشگران و کارگزاران وزارت خارجه در طی تاریخ و توانمندی‌های ادبی و حقوقی آن‌ها بررسی شود. به طور مثال ما همه موفقیت‌ها را به امیرکبیر نسبت دادیم در حالی که بخشی از این موفقیت‌ها برای او نیست بلکه پرورده محققان ایرانی است! پس این شخصیت ها باید در طول تاریخ بررسی شود، البته مولف در کتاب چهار دوره ایلخانان، تیموری، صفویه و قاجاریه را بررسی کرده است اما من با همه این مباحث به این صورت موافق نیستم ولی در همین مدل تلاش می‌کنیم کتاب را تحلیل کنیم.
 
پور محمدی املشی با بیان اینکه میراثی که امروز داریم، از منظر نوع اهداف رابطه با غرب و شکل آن، شاکله‌اش بعد صفویه از شکل گرفته است گفت: مولف در بخش‌هایی از تاریخ فاکت‌های خوبی آورده است  اما در برخی بخش ها مباحث به گونه‌ای طرح شده گویی قبلا چیزی در این باره وجود نداشته است در حالی که این گونه نیست و به طور مثال درباره روابط دیپلماتیک، فرمان شاه طهامسب به حاکم هرات نشان می دهد که در آن دوره چگونه آداب و تشریفات دیپلماتیک رعایت شده است!
 
وی با تاکید بر اینکه متاسفانه اکثر نوشته‌هایمان درباره آداب و تشریفات دیپلماتیک از بین بردیم توضیح داد: در گذشته برای سفرا در منابع ویژگی‌هایی را طرح کرده‌اند اما ساختار موجود در وزارت خارجه در منابع به درستی و روشنی بیان نشده است و به جز فرمان شاه طهماسب چیزی نداریم!
یکی از زیرکی های مولف در کتاب این است که دوره گذار از آداب سنتی و محلی را به دوره آداب دیپلماتیک بیان کرده است. در کتاب منابع نشان می‌دهد که عهدنامه گلستان و ترکمنچای مبدا توجه ما به ضرورت رعایت آداب دیپلماتیک بوده است و به خوبی آشکار می شود که ورود سه کشور فرانسه، انگلیس و روسیه بعد از دوره هرج و مرج در ایران و سلسله‌های زندیه و افشاریه موجب می شود بحث آداب دیپلماتیک جدی تر مطرح شود.
 
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه ایران باید ضرورت آداب دیپلماتیک را در سطح بین‌المللی را رعایت کند گفت: آغاز این روابط به ترکمنچای و گلستان می‌خورد هر چند در آن دوره غربی‌ها درخواست تاسیس کنسولگری می‌کنند و ایران در این باره پیشقدم نیست.
 
پورمحمدی املشی به برخی از مباحثی که در کتاب نادیده گرفته شده اشاره کرد و گفت: در این کتاب مولف رفتن سفر ناصرالدین شاه را به خارج از کشور و تاثیر آن در توجه به تشریفات و آداب دیپلماتیک نادیده گرفته است. از سوی دیگر بخشی از فساد اداری ما به دلیل سوی سکوت اهل قلم است چون اهل قلم ما از سطح فئودال جامعه هستند و از دل خانداری و زمینداری ها بیرون آمدند اما در غرب اهل قلم از تجارت بیرون آمدند و به همین دلیل منافع ملی در غرب قابل درک‌تر است!
 
وی با انتقاد از اینکه مولف شکل گیری وزارت خارجه را فقط در سبد اقدامات امیر کبیر گذاشته است گفت: در حالی که می شود نشان داد که در زمان آقاخان نوری ساختار وزارت خارجه بیشتر شکل گرفته است! امیرکبیر نزدیک به 3 سال در کشور صدر اعظم بوده و این در حالی است که ما تمام اقدامات را به حساب او می‌ریزیم در حالی که فرصت او برای صدرات اجازه چنین موضوعی را نمی‌داد.
 
شریف کاظمی نیز در بخش دیگری از این نشست در سه بخش ساختار، نقاط ضعف و قوت کتاب سخنان خود را ارائه کرد و گفت: کتاب سه بخش دارد که در بخش نخست برای ورود به بحث مقدمه‌ای بیان می‌شود. ما هنوز در تشریفات بین‌المللی می‌بینیم که کشورهایی که تشریفات جدیدی را ارائه می دهند موفق ترند که کوبا یکی از این کشورهاست که با آداب دانی توانسته پروتکل‌های سازمان های بین‌المللی را به تصویب برساند.
 
وی ادامه داد: در فصل دوم سابقه دیوان سالاری و روابط کشورها شرح داده می‌شود و فصل سوم هم درباره آداب دیپلماتیک سخن گفته می‌گوید. مولف در کتاب به ساختار توجه زیادی کرده و به تشریفات کمتر پرداخته است. ما شاید ناگزیر باشیم برای پرداختن به تشریفات، ساختار را هم بیان کنیم اما باید تلاش کرد موازنه را رعایت کنیم. البته کتاب اطلاع رسان است و علاقه مندان می‌توانند اطلاعات جدیدی را در آن بیابند.

وی با اشاره به نقاط قوت کتاب گفت: مولف کتاب با جدیت، علاقه و ... به صورت منابع و موضوعات جدید می‌رود و از چالش استقبال می‌کند و عنوان کتاب این را نشان می‌دهد. موضوع کتاب بسیار جالب است و به قول زرین کوب ما از نظر تاریخ نگاری مشکل داریم چون بیشتر دنبال مسایل استراتژیک هستیم و نمی خواهیم بدانیم که در زندگی مردم دراین دوره ها چه اتفاقاتی صورت گرفته است.
 
به گفته شریف کاظمی، ما هنوز درگیر موضوع ساختار وزارت خارجه هستیم و یک موضوع تاریخی نیست چون ما در سیاست خارجه دارای عنصر ثابت تشریفات و عنصر متغیر هستیم پس موضوع از این نظر جذابیت دارد. در این باره هم منابع منسجمی وجود نداشته است! از سوی دیگر ساختار کتاب دارای انسجام است و مولف توانسته با اختصار مسایل خود را بیان کند. نویسنده در کتاب از منابع دست اول و نسخه‌های متنوع تاریخی و آرشیوی استفاده کرده است. البته می‌توانست در برخی از بخش های کتاب از منابع لاتین استفاده کند.
 
این محقق با اشاره به اینکه کتاب خسته کننده نیست و ماجرای خودش را به تصویر می‌کشد توضیح داد: کتاب چنان درباره رفتار سفرا به جزئیات متوسل می‌شود گویی فیلمی برای مخاطب تصویر می‌شود و این جذابیت کتاب را بیشتر می کند. تقسیم بندی موضوعی کتاب خوب است و وارد موضوعات تمایزگونه می‌شود. معاهدات به طور مثال در کتاب در یک زیرفصل می‌آید چون ما برای امضای معاهدات باید دستورالعمل خاصی را رعایت کنیم. مولف نشان می دهد که مقامات برای امضای معاهدات باید تشریفات خاصی را رعایت کنند درغیر این صورت مجازات می‌شود.
 
شریف کاظمی در ادامه راهکارهای خود را برای بهبود کتاب ارائه کرد و افزود: تاریخ فقط برای لذت بردن نیست بلکه باید کاربردی باشد اگر ما نقاط منفی تاریخ خود از جمله قاجار را ذکر می‌کنیم باید نقاط قوت را هم بگوییم. در برخی از بخش‌های کتاب از قول سفرنامه‌ها ذکر می‌شود که به ایران نگاه مثبتی نداشتند اما صحت این موضوع از سوی منابع دیگر باید بررسی شود!
همچنین بیان می شود که فتحعلی شاه به دلیل آداب ندانی به وزیر فرانسه نامه می‌نویسد در حالی که علت این موضوع باید بررسی شود. همین امروز هم برخی از کشورهای ضعیف به مقامات چند رده پایین تر خود امتیاز می دهند.زاما همین فتحعلی شاه کارهای مثبتی هم داشتند  و وقتی نگاه بالا به پایین پادشاه فرانسه را در نامه ای می بیند فرهنگ غنی ایران را به رخ آنها کشانده است!

به گفته این محقق، در کتاب تصاویر وزرای خارجه آورده شده که بسیار جذاب است. ما از کشورهای پیشتاز در داشتن عکس های تاریخی هستیم از برخی مراسم آداب دیپلماتیک در خارج از کشور عکس داریم که می‌تواند در اثر مورد استفاده قرار گیرد. در جایی از کتاب بیان شده که به دلیل استبداد دوره قاجاریه وزارت خارجه قدرتی نداشته است در حالی که باید بدانیم وزارت خارجه فقط مجری است و نمی‌تواند تصمیم گیرنده باشد! البته ساختارهای موجود در وزارت خارجه به دلیل اینکه هیچ وقت قوی نبوده است تا حدی می‌تواند آن را منفعل نشان دهد.
 
شریف کاظمی با بیان اینکه دیوان‌سالاری وزارت خارجه بر تشریفات و آداب در کتاب غلبه دارد  عنوان کرد: مولف می‌توانست دراین باره موازانه بیشتری را برقرار کند. هر چند ما درباره آداب دیپلماتیک منابع کمی داریم. از نقاط قوت این کتاب این است که به سراغ موضوعی رفته که درباره آن منبعی زیادی وجود نداشته است. همچنین خوب است ما درباره آداب دیپلماتیک مطالعه تطبیقی انجام دهیم در بخش‌هایی از کتاب این موضوع آمده است اما مولف می‌توانست فراز و فرود آداب دیپلماتیک و رفتار سفر را بررسی کند.
 
وی ادامه داد: مولف می‌گوید که بعد از عهدنامه ترکمنچای پروتکلی درباره پذیرش سفرا با روسیه امضا می‌شود و اقدامات سفرای روسیه به صورت جزئی بیان می‌شود اما بعد بیان می‌شود که طرف روس هم این کار را خواهد کرد و البته رسم محلی باید رعایت شود! به نظر می‌آید که رفتار ما با سفرای روس بهتر از رفتار آنها با ما بوده است! آن‌ها هرگاه بر ما به برتری می‌رسیدند از ما امتیازهای تشریفاتی می‌گرفتند که در نهایت به موضوعات حقوقی ختم می‌شد.
 
این محقق با بیان اینکه هدایای سفرا به کشورهای دیگر در کتاب بیان شده که نشان دهنده فرهنگ و تمدن ما بوده است گفت: در کتاب هوشمندانه ذکر شده که این هدایا جنبه تجارتی هم داشته است. خوب است ما هنوز هم از این موضوع استفاده کنیم. اکنون بیان می‌شود که در آداب دیپلماتیک ما به دادن هدایای خاصی محدود شدیم اما می توانیم مانند آنچه در این کتاب بیان شده کاربردی تر رفتار کنیم. ما در آستانه کنفرانس روابط خارجی هستیم و باید به دیوان سالاری بیشتر توجه کنیم به هر حال ما گنجینه‌های موضوعی خوبی داریم و فقط باید در این باره شجاع باشیم و ورود پیدا کنیم.
 
به گفته شریف کاظمی، ما از یک سو بین المللی شدن آداب دیپلماتیک را در قاجار می بینیم اما باید اعتماد به نفس داشته باشیم و نباید ذوب در آداب دیپلماتیک خارجی شویم. باید گاهی خودمان را از سنت‌های موجود بین‌المللی متمایز کنیم همه چیز ما نباید در کت و شلوار خلاصه شود! ما از آداب دیپلماتیک امنیت و منافع ملی می‌خواهیم اما اگر بیش از حد پایبند آن شویم نمی‌توانیم منافع ملی امان را تامین کنیم. این در حالی است که در غرب آداب دیپلماتیک بیشتر به صورت محلی رعایت می‌شود.
 
خسروی زاده نویسنده کتاب در بخش پایانی این نشست به برخی از نکات مطرح شده از سوی منتقدان پاسخ داد و گفت: البته در دوره قاجار نکات مثبت هم وجود داشته و من هم تلاش کردم فقط راوی نکات منفی نباشم. از سوی دیگر همه چیز را در سبد امیرکبیر نریختم و فقط گفتم که او آغازگر تحول اولیه بوده است و این تحول انتهایش به دوره میرزا محمدخان معتمدالملک می‌خورد که نظام‌نامه وزارت خارجه تدوین می شود.
 
وی در پایان گفت: این کتاب پیش  در آمد تشکیل وزارت خارجه است اما طبیعی است به دلیل کمبود منابع نواقصی دارد و من تلاش کردم تا شاه به شاه در کتاب به محورهای مباحث بپردازم و تغییرات را در آداب دیپلماتیک بررسی کنم. به هر حال در دوره ناصری ساختار وزارت خارجه شکل می‌گیرد و این در حالی است که پیش از این ما حتی انگشتر و مهر پادشاه را در دست همسر او به عنوان گوشت کوب می‌بینیم!
 
از سوی دیگر می توانستیم در کتاب از عکس های بیشتری استفاده کنیم اما گاهی دسترسی به عکس‌ها دشوارتر بود و امیدوارم در آینده دسترسی به اسناد و عکس ها تسهیل شود.