به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) تلاش برای چهارچوب‌مند کردن بررسی مسائل فرهنگی و ارائه ساختاری برای ارزیابی این مسائل از عمده دغدغه‌های کارگزاران فرهنگی در ایران و جهان بوده است. بر این مبنا و برای پاسخ به این نیاز است که در چهارچوب دانش سیاست‌گذاری فرهنگی، به مطالعه معیارهای قابل قبول برای ارزیابی فرهنگ توجه نشان داده می‌شود. این معیارها که از آن‌ها با نام «شاخص‌های فرهنگی» یاد می‌شود، برای سیاست‌گذاران امکانی کمّی فراهم می‌سازند تا مقوله‌ای کیفی نظیر فرهنگ را به‌صورتی دقیق‌تر ارزیابی کنند. 

کتاب «از سیاست‌گذاری تا سنجش فرهنگی» که در سه جلد و با همت حسام‌الدین آشنا (استاد دانشگاه امام صادق و مشاور رئیس‌جمهور) و همکارانش از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است، متن نهایی پژوهشی است که با هدف طراحی چارچوبی بومی و در عین حال قابل مقایسه در سطح بین‌المللی برای ارزیابی عملکرد و آثار سیاست فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران انجام شده است. این برنامه پژوهشی که بازنگری «شاخص‌های فرهنگی ایران» نام داشته است با همکاری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دانشگاه امام صادق انجام شده است بنا دارد چارچوبی برای تعیین شاخص‌های سیاستی در عرصه فرهنگ ارائه دهد.

به گفته نویسندگان، آفت اساسی در راستای ارائه این چارچوب پیشنهادی عدم اجماع در میان اهل فن درباره تمامی ابعاد مرتبط با چنین شاخصی است. برای مقابله با این وضعیت نویسندگان دو جلد مقدماتی مشتمل بر حدود هزار صفحه مطلب، برای بررسی مبانی نظری و روشی و نیز سابقه سیاست‌گذاری و سنجش فرهنگی در جهان و ایران ارائه داده‌اند تا با توجه به فلسفه فرهنگ و انسان‌شناسی فرهنگی و همچنین رویکردهای سیاست فرهنگی برای شکل دادن به مبانی نظری و نیز با اتخاذ روش‌شناسی متناسب و در نظر گرفتن محدودیت‌های روشی متعارف بتوانند به یک چارچوب متناسب و اجماع‌برانگیز دست پیدا کنند.

تفاوت عمده رویکرد این پژوهش با دیگر پژوهش‌های همگون آن است که نویسندگان با رویکردی استقرایی، روش خود را رسیدن از مصداق به تعریف بر مبنای الگوی تلفیقی مبانی نظری و تجربه‌های عملی در جهان و ایران قرار داده‌اند.


^{حسام‌الدین آشنا}

جلد اول؛ مبانی نظری و تجارب جهانی
جلد اول این کتاب که زیرعنوان «رویکردها و تجربه‌های جهانی» منتشر شده است، در سه بخش و هفت فصل تدوین شده است. بخش اول کتاب به بررسی بنیادهای نظری بحث اختصاص دارد. فصل اول این بخش که «از انسان‌شناسی فلسفی تا فلسفه فرهنگ در جمهوری اسلامی: مرور فشرده مبانی فلسفی و انسان‌شناختی سیاست فرهنگی در دوره مدرن» نام گرفته است، به این نتیجه می‌رسد که هر سیاست فرهنگی برگرفته از مجموعه بینش‌ها و ارزش‌ها درباره انسان به ما هو انسان و انسان در مقام سوژه فرهنگ‌هاست.

در فصل دوم رویکردهای جهانی نسبت به سیاست و سیاست‌گذاری فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. بر مبنای مباحث این فصل، گفتمان‌های اصلی سیاست فرهنگی در مغرب زمین عبارتند از لیبرالیسم و اومانیسم. این فصل با بررسی تاثیر این گفتمان‌ها بر سیاست‌گذاری فرهنگی در نمونه بریتانیای بعد از جنگ جهانی دوم تلاش می‌کند به تعریف و تمیز سیاست و سیاست‌گذاری فرهنگی از موارد مشابه دست بیابد. بنابراین آنچه که در این فصل آمده، در حال حاضر احتمال اینکه دولتی بخواهد به طور مطلق در یکی از دو سر طیف قرار بگیرد رو به کاهش است اما بر این مبنا که دولت مایل است به کدام سر طیف نزدیک‌تر باشد، بیست‌ویک رویکرد را می‌توان تشخیص داد که در فصل مورد بحث قرار گرفته‌اند.

فصل سوم «تعاریف و سطوح شاخص‌های فرهنگی» نام دارد. در این فصل مفهوم «شاخص سیاستی» که از کلیدواژه‌های این پروژه فرهنگی محسوب می‌شود تعریف شده است. برخی از این شاخص‌ها کمّی است و بر عملکردهای مالی بخش فرهنگ نظر دارد و برخی دیگر رفتارها و فعالیت‌های فرهنگی را می‌سنجد. نوع پیچیده‌تر شاخص‌ها به ارزیابی تغییر ارزش‌ها و نگرش‌های عمومی می‌پردازد.

از اساس باید این نکته را مدنظر قرار داد که تولید شاخص‌های فرهنگی بر مبنای روش‌های کیفی چندان مرسوم و مقدور نیست. پس در تعریف‎ها و سطوح نیز، بیش از آنکه عناصر کیفی مورد توجه قرار بگیرند، مبنا بر ارائه شاخص‌های کمّی و قابل ارزیابی قرار داده می‌شود. این فصل نیز مانند فصل پیش با ارائه نمونه‌ای از شاخص‌سازی با بهره‌گیری از روش‌های تحلیل عاملی تکمیل می‌شود. این تحلیل نمونه‌ای به موضوع دین‌داری اختصاص دارد و پیچیدگی مفهوم‌پردازی و طراحی شیوه سنجش برای یک شاخص فرهنگی را نشان می‌دهد.

فصل چهارم «روش‌شناسی تولید شاخص‌های فرهنگی» نام دارد و به مراحل تولید شاخص فرهنگی و عوامل دخیل در آن می‌پردازد. بر مبنای آنچه که در این فصل آمده است مفهوم‌سازی، گزینش شاخص‌ها، تعریف و توصیف شاخص، جمع‌آوری داده‌ها برای شاخص‌ها و ارزیابی مداوم، پنج مرحله اساسی در تولید یک شاخص است. علاوه بر تولید شاخص، کیفیت‌سنجی شاخص از مباحثی است که در روش‌شناسی مدنظر قرار می‌گیرد و در این فصل به آن پرداخته شده است. در این فصل به چالش‌ها و مسائل پیشاروی شاخص‌های فرهنگی نیز پرداخته شده است.

اولین و اساسی‌ترین چالش متقاعد کردن سیاست‌گذاران است که مخاطب اساسی این شاخص‌ها هستند. لازمه ثانویه کارکردی شدن شاخص‌های فرهنگی وجود یا تاسیس نظام پشتیبان آمار فرهنگی است. وجود آمار دقیق از ارزش‌ها و نگرش‌های عمومی و... از لوازم بدیهی سیاست‌گذاری فرهنگی و نیز از پیش‌شرط‌های به‌ کارگیری صحیح شاخص‌های سیاستی در عرصه فرهنگ محسوب می‌‎شود. از لوازم کارآمد شدن نظام آماری نیز وجود اعتماد عمومی است که این می‌تواند چالشی روش‌شناختی برای کسانی که در پی طرح شاخص‌های فرهنگی هستند پدید بیاورد.

پنجمین فصل کتاب که به همراه دو فصل ششم و هفتم بخش مرتبط با بررسی تجارب جهانی شاخص‌های فرهنگی را به خود اختصاص داده است به بررسی تجربه یونسکو می‌پردازد. در این فصل یونسکو به مثابه یک نهاد بین‌المللی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در دو فصل دیگر بخش سوم کتاب، که به بررسی کارویژه‌های فرهنگی اتحادیه اروپا و سازمان کنفرانس اسلامی اختصاص دارد به مثابه نهادهای منطقه‌ای و نیز به تجارب متنوع ملی و محلی در تعیین شاخص‌های فرهنگی اختصاص دارد. این سه فصل در کنار یکدیگر، به خواننده یاری می‌رساند تصویری جامع از رویکردهای سیاست‌گذاری فرهنگی و تعیین شاخص‌های سنجش فرهنگی در سه سطح بین‌المللی، منطقه‌ای و ملی پیدا کند.

به گمان نویسندگان کتاب، عضویت ایران در یونسکو و سازمان کنفرانس اسلامی باعث می‌شود که مطالعه تجارب این دو نهاد، علاوه بر صرف آشنایی با روند سیاست‌گذاری و گزینش شاخص در چنین نهادهایی، امکان تعیین شاخص‌های فرهنگی بر مبنای اقتضائات این گونه نهادها هم فراهم شود تا رتبه ایران در طبقه‌بندی‌های جهانی و منطقه‌ای از منظر شاخص‌های فرهنگی ارتقا پیدا کند. در بخش هفتم کتاب، بررسی نمونه‌های استرالیا و نیوزیلند که از منظر تلاش برای ارتقای هویتی نمونه‌های جالب توجهی محسوب می‌شوند مدنظر قرار گرفته است.

جلد دوم: تجربه‌های ملی
جلد دوم کتاب به بررسی رویکردها و تجربه‌های جمهوری اسلامی ایران در زمینه سیاست‌گذاری و سنجش فرهنگی اختصاص دارد. این مجلد نیز مانند جلد اول، متشکل از سه بخش و هفت فصل است. در بخش اول کتاب ارتباط میان سطح کلان و سطح میانی در سیاست‌گذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مدنظر قرار گرفته است. این بخش مشتمل بر یک فصل است که «مستندسازی و ارزیابی سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران» نام دارد.

اسناد سیاست فرهنگی ارزیابی شده در این فصل را قانون اساسی، سیاست فرهنگی مصوب سال 1371 شورای عالی انقلاب فرهنگی، سند چشم‌انداز و برنامه چهارم توسعه شکل می‌دهند. این اسناد، اسناد کلان سیاست‌گذاری هستند و اهداف کلی و نقشه راه سیاست‌های فرهنگی را تعیین می‌کنند. برخی از آنها نظیر قانون اساسی غیر زمانمند محسوب می‌شود و برخی دیگر مانند سند چشم‌انداز بیست‌ساله و نیز برنامه چهار توسعه، در بازه زمانی خاصی که اکنون نیز در آن به سر می‌بریم دارای اعتبار هستند. بر این مبنا ارزیابی آنها بنیادی برای حدود و شمول شاخص‌های فرهنگی تعیین می‌کند.

در بخش دوم، کتاب متمرکز است بر مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی. این بخش سه فصل دارد و هدف آن کشف روش نظری حاکم بر طراحی شاخص‌ها در این شوراست. از آنجا که سند مشخصی درباره مبانی نظری تصمیم‌گیری در شورای عالی انقلاب فرهنگی وجود ندارد، بر مبنای دلایل منطقی و روش‌های ضمنی، نویسندگان اثر، در سه فصل، شاخص‌های تحولات فکری، بینشی و رفتاری، شاخص‌های مصرف کالاها و خدمات فرهنگی و نیز شاخص‌های توسعه فرهنگی، نیروی انسانی، فضاها و تجهیزات فرهنگی را بر مبنای مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی مستندسازی و ارزیابی کرده‌اند.

هر یک از سه فصل این بخش از کتاب به بررسی یکی از شاخص‌های فوق‌الذکر اختصاص داده شده است. در هر فصل ابتدا تلاش شده است مدل شاخص‌ها استخراج شود و سپس کوشش بر این بوده است که نسبت شاخص‌ها با اسناد سیاستی و همچنین امکان فراهم آوردن داده‌های آماری از مجموعه طرح‌های ملی بررسی شود.

بخش سوم جلد دوم کتاب به بررسی نتایج سه پژوهش آماری در سطح ملی که به ارزیابی نگرش‌های فرهنگی ایرانیان اختصاص داشته‌اند پرداخته است. در هر یک از فصول این بخش که هر کدام به یکی از این طرح‌های ملی پژوهشی اختصاص دارد، مبانی روش‌شناختی این طرح‌ها و چگونگی انجامشان مورد بررسی قرار گرفته است. این سه طرح که در چارچوب و بر مبنای برنامه سوم توسعه انجام شده‌اند عبارتند از: «پژوهش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان»، «پژوهش رفتارهای فرهنگی ایرانیان» و نیز «پژوهش فضاهای فرهنگی ایران».

جلد سوم؛ ارائه الگوی پیشنهادی
پس از بررسی تجارب جهانی و ایرانی در زمینه تعیین شاخص‌های فرهنگی، نویسندگان کتاب بر مبنای مبانی نظری و نیز حدود و امکاناتی که بررسی‌های دو جلد اول فراهم آورده است، الگوی پیشنهادی خود برای بازنگری شاخص‌های فرهنگی ایران را در جلد سوم ارائه داده‌اند.



این جلد نیز سه بخش دارد. در بخش اول که به تعریف و تبیین الگوی پیشنهادی نویسندگان برای سیاست‌گذاری و سنجش فرهنگی اختصاص دارد، تلاش شده است با رویکردی جامع، الگویی جامع برای تعیین شاخص‌های فرهنگی ارائه شود. این الگوی پیشنهادی یک الگوی ماتریسی است. در خانه‌های عمودی این ماتریس ابعاد سیاست فرهنگی ایران قرار می‌گیرد و در خانه‌های افقی آن مسائل پایدار سیاست فرهنگی.

دو بخش دیگر کتاب به بررسی «ابعاد سیاست فرهنگی» و «مسائل پایدار سیاست فرهنگی» اختصاص دارد. هر یک از فصول این دو بخش به یکی از مباحثی که در یکی از ستون‌های افقی یا عمودی ماتریس الگوی پیشنهادی قرار می‌گیرد اختصاص داده شده است. فصل‌های بخش دوم که به ابعاد سیاست فرهنگی اختصاص داده شده است عبارتند از: «هویت فرهنگی»، «حیات فرهنگی» و «امنیت فرهنگی». فصل‌های بخش سوم که مسائل پایدار سیاست فرهنگی را بررسی می‌کند نیز عبارتند از «فرهنگ و دین»؛ «فرهنگ و سیاست»، «فرهنگ و اقتصاد»، «فرهنگ و اجتماع» و «فرهنگ و هنر».

کتاب «از سیاست‌گذاری تا سنجش فرهنگی» در تابستان 1397 و در تیراژ 1000 نسخه با قیمت هشتادوپنج هزار تومان به وسیله پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات منتشر شده است.