خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ کتاب «مجموعه جستارهایی در ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» که به کوشش خیام عزیزی مهر تهیه شده شامل ۲۰ جستار است که بر مبنای یافته‌های حاصل از موج سوم پیمایش «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» تدوین شده است. موضوعات مورد بررسی در این مجموعه، توسط خود نویسندگان جستارها از میان مفاهیم مورد سنجش پژوهش مذکور انتخاب شده‌ است.

در این مجموعه، موضوع «پنداشت از عدالت و نابرابری»، اهمیت بیشتری برای پژوهشگران و نویسندگان داشته است و پنج جستار را به خود اختصاص داده است.
همچنین پرداختن دو جستار به موضوع «مخاطره و محیط‌زیست» که برای نخستین‌بار در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان مورد سنجش قرار گرفت، نشان‌دهنده توجه پژوهشگران اجتماعی و علاقه‌مندی آنها به این موضوع و تبدیل‌شدن آن به یک مسئله اجتماعی است. با عزیزی مهر درباره این کتاب و چالش‌ها و فرصت‌های این طرح گفت‌وگویی داشته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید:

سه موج این پیمایش که به ترتیب در سال‌های 1379، 1382 و 1394 انجام شده‌اند، منبع اطلاعات مهمی درباره تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران محسوب می‌شوند. لطفاً در ابتدا درباره ضرورت انجام این طرح و پیشینه آن توضیحاتی را ارائه بفرمایید.
اگر بخواهیم پیشینه پیمایش ارزش‌­ها و نگرش­‌های ایرانیان را بررسی کنیم، باید به پژوهش مرحوم علی اسدی با عنوان «گرایش­‌های فرهنگی و نگرش­‌های اجتماعی در ایران» (1353) اشاره کنیم که با نمونه 4420 نفر در سطح کشوری، شهر و روستا، اجرا شد. این پژوهش را می‌­توان آغازی بر چنین پژوهش‌­ها و پیمایش‌­ها در کشور دانست. پس از آن، چنین پیمایش­‌هایی کمتر مورد توجه قرار گرفتند تا اینکه در سال 1379 اولین موج از پیمایش موسوم به «ارزش‌­ها و نگرش­‌های ایرانیان» اجرا و دو موج دیگر در سال­‌های 1382 و 1394 اجرا شدند.

درباره شکل­‌گیری ایده انجام پیمایش‌­های ملی، احمد مسجدجامعی، در پیش­گفتار گزارش موج اول پیمایش ارزش­‌ها و نگرش‌های ایرانیان اشاره می‌کند که از وقتی که مسئولیت معاونت پژوهش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را پذیرفتم همواره با این مسئله در ذهن خود درگیر بوده­‌ام که «جامعه ایران، تحولات شگرف خود را در عرصه فرهنگ چگونه تجربه کرده است؟» اما درگیری ذهنی وی پیرامون چنین موضوعی به سال­‌های قبل­‌تر برمی‌‌گردد.

دغدغه انجام چنین پژوهش­‌هایی در سال­‌های ابتدایی دهه 1360 در وزارت کشور مطرح شده بود که در آن سال­‌ها مسأله آسیب‌­های اجتماعی از موضوعات مهمی بود که دستگاه‌­های مختلفی درگیر آن بودند. بنابراین، اطلاعات مختلف و گاهی متفاوت و متضادی تولید می­‌شود و این حوزه به نوعی دچار آشفتگی اطلاعاتی و آماری شده بود، چرا که برداشت­‌ها و تعاریف متفاوت از مفاهیم موجب تفاوت­‌هایی در آمارها شده بود. این دغدغه منجر به اجرای یک طرح شد که در گزارش آن طرح بر ضرورت انجام پژوهش درباره تصور جامع از مسائل مختلف و نیز درباره تصورات و نگرش جامعه تأکید شده بود.

علاوه ­بر این، در گردهم­‌آیی ساماندهی فرهنگی که در سال 1377 توسط معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد که حاضران در آن، که از گرایش­‌های مختلف سیاسی و فکری بودند، بر وجود معیاری واحد برای ترسیم وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه اتفاق نظر داشتند. بدین ترتیب، ایده ضرورت انجام مطالعه و پیمایش‌­هایی که بتوانند تصویری از جامعه به‌دست دهد شکل گرفت. از این‌­رو، سه طرح ملی در برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گنجانده شد شامل «ارز‌‌ش‌­ها و نگرش­‌های ایرانیان»، «رفتارهای فرهنگی ایرانیان» و «فضاهای فرهنگی ایران» است. ماده 162 قانون برنامه سوم توسعه وزارت فرهنگ و ارشاد را موظف کرده است که «هر دو سال یک­بار تحولات شاخص‌های مربوط به تغییرات فکری، بینشی و رفتاری جامعه را تعیین و برای بررسی در اختیار دستگاه‌ها و‌نهادهای ذی‌ربط قرار دهد» بدین­‌گونه این پیمایش از پشتوانه قانونی هم برخوردار شد که هر دو سال یک­بار باید انجام شود.

در راستای اجرایی شدن این ماده از قانون برنامه سوم توسعه در سال 1379 اولین موج از پیمایش ملی ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان به سرپرستی دکتر منوچهر محسنی بر روی ساکنان مراکز استان‌های کشور با حجم نمونه 16824 نفر توسط دفتر طرح‌­های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اجرا شد. موج دوم این پیمایش به سرپرستی محسن گودرزی با حجم نمونه نزدیک به 5 هزار نفر اجرا شد که، برخلاف موج قبلی، جامعه آماری آن را فقط ساکنان مراکز استان­ها تشکیل می­‌دادند. با توجه به تغییر دولت در 1384 انجام این پیمایش‌­ها مورد توجه قرار نگرفت و حتی دفتر طر‌ح‌‌های ملی که مجری اجرای این پیمایش‌­ها بود تعطیل شد. ظاهراً موج سوم آن در سال 1384 اجرا ولی نتایج آن هیچ وقت انتشار نیافت و داده‌­های آن نیز در دسترس نیستند. در سال­‌های پس از 1392 بار دیگر توجه به طرح‌­های ملی از قبیل «سرمایه اجتماعی» (1393) و «ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان» (1394) مورد توجه قرار گرفت. بدین ترتیب موج سوم پیمایش «ارزش­‌ها و نگرش­‌های ایرانیان» با مدیریت علمی دکتر محمدرضا جوادی یگانه و مدیریت اجرایی دکتر غلامرضا غفاری اجرا شد و یافته‌­های آن در سال 1395 انتشار یافت.
 
این گونه پیمایش‌ها آیا در کشورهای دیگر هم مسبوق به سابقه است اگر پاسخ‌تان آری است، چه نکات مشترک و افتراقی با طرح پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان دارد؟
انجام پیمایش­‌های ملی پیرامون موضوعات مختلف، در برخی کشورها، سابقه طولانی‌­تر از انجام آن در ایران دارد. سابقه چنین پیمایش‌­هایی در کشورهای توسعه ­یافته به نیمه دوم قرون بیستم برمی‌گردد. در دهه‌­های بعد، به ­ویژه از دهه 1980، توجه به چنین پیمایش­‌هایی بیشتر شد تا جایی ­که اولین موج از «پیمایش ارزش‌های جهانیان» در 1981 اجرا و پس از آن به ­طور منظم انجام می‌شود. در کنار پیمایش ارزش­‌های جهانیان، شاهد اجرای پیمایش‌­های ملی و منطقه‌­ای نیز هستیم از قبیل مطالعه ارزش‌­های اروپاییان، پیمایش ارزش‌­ها و نگرش‌­های بریتانیا، پیمایش ارزش­‌های شرق آسیا.

معمولاً تمام پیمایش­‌های مربوط به سنجش ارزش­‌ها و نگرش­‌ها دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند. بررسی ارزش­‌های مرتبط با خانواده، دین، سیاست، تعاملات اجتماعی معمولاً فصل مشترک اکثر این پیمایش­‌های عمومی را تشکیل می‌­دهند. از طرفی دیگر پیمایش‌های مختلفی در سطح ملی، منطقه‌­ای یا جهانی وجود دارد که یک موضوع خاص را مورد سنجش قرار می‌‌دهند و ممکن است پیمایش‌­های عمومی، از قبیل ارزش‌­ها و نگرش­‌های ایرانیان اشتراکی با آنها نداشته باشند.

به هر روی، اشتراکات و افتراقاتی با دیگر پیمایش‌­های ملی و منطقه­‌ای دارد، اما برای بررسی دقیق­‌تر این موضوع باید به صورت موردی انجام شود؛ زیرا ممکن است یک موضوع خاص، مثلاً نگرش‌­های جنسیتی که در پیمایش ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان وجود دارد، در نمونه مشابه در کشوری دیگر وجود نداشته باشد، اما در سه موج پیمایش ملی «نگرش­‌های جنسی و سبک زندگی» که در بریتانیا اجرا شده به­ طور اختصاصی به این موضوع پرداخته و با این پیمایش دارای اشتراکاتی است. اما، به­ طور کلی، یک سری مقولات مشخصی وجود دارند که این دست پیمایش‌­ها به سنجش و بررسی آنها می­‌پردازند با وجود این، در پیمایش ارزش­‌های جهانیان موضوعات دین، جنسیت، کار، دموکراسی، حکم­رانی مطلوب، سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی، مدارا، نشاط و رضایت از زندگی مورد بررسی قرار گرفته است که از این میان پیمایش ملی ارزش‌های ایرانیان با این پیمایش در سنجش دین، جنسیت، سیاست، مشارکت و رضایت از زندگی اشتراک دارد و علاوه بر آنها موضوعات متعدد دیگری را نیز مورد سنجش قرار داده است از قبیل پنداشت از عدالت، نگرش‌های اقتصادی، مصرف، شبکه­‌های اجتماعی.

به نظر می‌­آید که نتایج این طرح می‌‌تواند به ما خودمان را نشان دهد، همان عبارتی که این سال­‌ها نیز بیشتر مورد مداقه قرار گرفته یعنی «ما ایرانیان»! چرا که خلقیات و فرهنگ ایرانیان چند سالی است که دوباره مورد بحث است. آیا این پیمایش می‌­تواند تصویر دقیق­‌تری از ما ایرانیان نشان دهد؟
در ارتباط باید اشاره کرد که ماهیت پیمایش ارزش‌­ها و نگرش­‌های ایرانیان با آنچه که تحت عنوان «ما ایرانیان» به چاپ رسیده متفاوت است. کتاب «ما ایرانیان» فراستخواه مبتنی بر مفروضات نظری نویسنده است و سپس در قالب انجام یک پیمایش تلاش دارد مفروضات خود را به محک تجربه بی­ازماید و بدین ترتیب وجود برخی روحیات و خلقیات منفی را در میان ایرانیان نشان دهد. در صورتی­‌که پیمایش ارزش­‌ها و نگرش‌­ها یک نظرسنجی است که می­‌خواهد به ­واسطه آن ارزش‌­های ایرانیان و نگرش آنها به مسائل مختلف را مورد بررسی و نشان دهد. این پیمایش در پی بدست دادن تصویری از وضعیت جامعه و نیز تغییرات آن است. اما اینکه این تصویر تا چه اندازه منطبق با واقعیات جامعه باشد هم به شیوه اجرای پیمایش و هم به پاسخگویی مردم به سؤالات پرسشنامه بستگی دارد. ولی می­‌توان با درصدی خطا یافته‌­های آن را تصویر نسبتاً گویایی از وضعیت جامعه در موضوعات مورد بررسی دانست.

چه موانع و چالش‌­هایی بر سر راه سنجش ارزش­‌ها و نگرش‌­های ایرانیان در این پروژه وجود داشته است؟
چالش‌­ها و مسائلی که ممکن است بر سر راه چنین پروژه­‌هایی وجود داشته باشند عمدتاً در زمینه مسائل مالی، اجرایی و یا حساسیت نهادهای امنیتی است. در مورد موانع اجرایی و مالی موج اول و دوم این پیمایش چندان مطلع نیستم، اما در موج سوم، یکی از مسائل موجود این بود که ابتدا اجرای این پروژه به شخصی واگذار شده بود که به ­رغم گذشت چند ماه از اجرای قرارداد و صرف بخشی از بودجه آن، هیچ پیشرفتی در اجرای پروژه حاصل نشده بود. از دیگر مسائلی که می‌­تواند اجرای این پروژه‌­ها را با چالش مواجه کند سنجش برخی موضوعات و طرح گویه‌هایی است که ممکن است نسبت به آنها حساسیت وجود داشته باشد؛ از جمله آنها طرح سؤالات در حوزه دین و سیاست است که همواره به دقت مورد توجه هستند. اما ترکیب شورای سیاستگذاری پروژه و نیز همکاری مناسب سازمان تبلیغات اسلامی در تدوین گویه‌­های حوزه «دینداری» سبب شد که نگرانی تیم پژوهش برطرف و حساسیتی نسبت به آن ایجاد نشود. یک دسته دیگر مسائل به انتشار عمومی یافته­‌ها و دسترسی پژوهشگران و صاحب­نظران به داده‌­های به‌دست آمده است.

متأسفانه در کشور ما عمدتاً نسبت به چنین پیمایش‌­ها و یافته­‌های آنها نگاه امنیتی وجود دارد و برای انتشار عمومی یا دسترسی پژوهشگران به آنها محدودیت‌­هایی ایجاد می­‌شود. تاکنون دسترسی پژوهشگران به داده­‌های هیچ کدام از سه موج پیمایش ملی ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان فراهم نشده است. شگفت‌انگیز است که پیمایشی که از بودجه عمومی و بیت­‌المال انجام شده و موضوعات عمومی و غیرامنیتی را مورد بررسی قرار داده نباید در اختیار پژوهشگران علاقه‌مند، کارشناسان و متخصصان این حوزه قرار گیرد! این چالش بزرگی است که سبب می­‌شود چنین پژوهش‌­هایی صرفاً در کارنامه مدیران ذکر شود و به قدر کافی مورد مداقه و تحلیل قرار نگیرند و انعکاس چندانی در فضای دانشگاهی و عمومی نداشته باشند. در صورتی که داده­‌های چنین پیمایش‌­هایی باید در سایت­‌های مربوطه بارگذاری شوند که تحلیل­‌گران و پژوهشگران به راحتی به آنها دسترسی داشته باشند.
 
براساس آنچه که در این پژوهش و موج سوم بدست آمده چه ویژگی‌های مثبت و منفی در ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان وجود دارد که در تصور عامه خلاف آن دیده شده است؟ خود شما در جستاری با عنوان نظم اجتماعی و ارزش‌های بازاری در جامعه ایران در این مجموعه حضور داشتید، لطفاً درباره این موضوع توضیحات بیشتری ارائه کنید.
همان‌­طور که در بالا اشاره شد، داده­‌های این پیمایش‌­ها به صورت نسبتاً محرمانه نگه­داری می‌­شوند و شاید به جز مدیران و مجریان پروژه فرد دیگری به آنها دسترسی ندارد. اما تلاش مجموعه دست‌­اندرکاران موج سوم پیمایش ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان بر این بود که به تدریج امکان دسترسی پژوهشگران به یافته‌­ها و داده‌‌های این پیمایش فراهم شود تا بتوانند آنها را مورد تحلیل قرار دهند. در همین راستا بود که نگارش مجموعه جستارهایی در این حوزه در دستور کار قرار گرفت و حاصل آن کتاب «مجموعه جستارهایی در ارزش‌­ها و نگرش‌­های ایرانیان» است که 20 جستار را در موضوعات مختلف پوشش می­‌دهد. هر چند قرار بود که این فتح بابی باشد برای دسترسی پژوهشگران به داد‌ه­‌های این پیمایش جهت تحلیل ثانویه، اما تاکنون این اقدام منتج به نتیجه نشده است، البته پروژه‌های مشابه­‌ای در راستای این امر در حال پیگیری و اجرا است.

در ارتباط با جستار «نظم اجتماعی و ارزش‌­های بازاری» باید اشاره کنم که به این سؤال می‌­پردازد که با چه مفهومی می‌­توان نظم موجود در جامعه ایران را توضیح داد؟ تلاش­‌های نظری مختلفی برای فهم جامعه ایران صورت گرفته و هر کدام سعی کرده­‌اند با مفاهیم مختلفی آن را توضیح دهند. به نظر می‌­رسد این تلاش‌­ها کمتر به بررسی نظم اجتماعی و تعاملات موجود در جامعه پرداخته‌اند، بلکه بیشتر سرشت حاکمیت را زمینه‌­ای برای توضیح جامعه ایران در نظر گرفته­‌اند. اما در این جستار، که بخشی از یک ایده کلی‌­تر است و در رساله دکترا به آن پرداخته‌ام، تلاش شده با استفاده از داد‌‌ه‌­های حاصل از موج سوم پیمایش ارز‌ش‌­ها و نگرش‌های ایرانیان به این مسئله پرداخته شود که آیا ارزش‌­های رایج که شکل دهنده نظم اجتماعی هم هستند با آنچه که «ارزش‌های بازاری» خوانده می­‌شوند تطابق دارد؟ ارزش‌­های بازاری اشاره دارد به ارزش‌­های هم­بسته با نظام و اقتصاد بازار.

این ارزش­‌ها مواردی از قبیل فردگرایی، عقلانیت اقتصادی، پولی شدن، محاسبه­‌گری و کالایی شدن، و رواج پول‌­پرستی و پول­‌محوری را شامل می­‌شود که جامعه را از اخلاق جمعی تهی کرده و فردگرایی شدیدی را بر مناسبات انسانی حکم­فرما می­‌کند. بدین ترتیب نظم اجتماعی به پیروی از قواعد اقتصاد بازار سامان می­‌یابد و انسان­ها، به تعبیر اسلیتر و تونکیس، تبدیل به موجوداتی «جامعه­‌زدایی شده» می‌­شوند. در چنین شرایطی ارزش­‌های جمع­‌گرایانه به محاق رفته و پیگیری منافع شخصی بر مصلحت جمعی تقدم می­‌یابد. در اینجا به نوعی شاهد تقدم محاسبه­‌گری اقتصادی بر سایر ارزش‌­های اخلاقی خواهیم بود که در صورت نبود نهادهای سامان­بخش می­‌توانند منشأ انحطاط اخلاق عمومی باشد. چنین ارزش­‌هایی نظم اجتماعی را به خطر انداخته و هزینه‌‌های بیشتری را بر مردم عادی تحمیل می‌­کند. در واقع، آنچه که در اینجا مورد توجه بوده این است که نظم اجتماعی موجود را بتوان با مفهوم جامعه بازار توضیح داد و وضعیت حاکم بر تعاملات و نظم اجتماعی را متأثر از رخنه ارزش‌های بازاری به زندگی و مناسبات اجتماعی تلقی کرد.
 
آیا تاکنون دستاوردهای سه موج صورت گرفته در این طرح توانسته در سیاستگذاری کلان در ایران جایی داشته باشد؟
قبل از اینکه در مورد تأثیر این پیمایش‌­ها در سیاستگذاری کلان کشور صحبت کنیم، لازم است اشاره شود که اصولاً سیاست‌گذاری‌های کلان در ایران برآمده از پژوهش‌­ها نیستند. شواهد نشان می‌‌دهد که در دهه­‌های اخیر کم­تر مسئله‌­ای در جامعه بوده که سیاستگذاری و برنامه­‌های اجرایی توانسته باشند آن را سامان دهند؛ برای مثال مسائلی مثل اعتیاد، نزاع، تضعیف اعتماد عمومی، یا مسائل اقتصادی مثل تورم و بیکاری دهه­‌ها است که در کشور مورد بحث هستند و وضعیت آنها همواره بدتر از گذشته است. به‌­عبارتی دیگر، در دهه‌­های اخیر شاید کمتر مسئلة اجتماعی ­را بتوان یافت که حل و برطرف شده باشد. این امر خود به خوبی گویای این است که سیاستگذاری­‌ها و راه­‌حل‌های ارائه شده برای حل مسائل، برآمده از پژوهش‌­ها نیستند.

بررسی برخی شاخص‌­ها در موج‌های مختلف پیمایش ملی ارزش‌­ها و نگرش‌های ایرانیان نشان می‌­دهد وضعیت بسیاری از آنها نسبت به موج‌­های اول و دوم بدتر شده است. اگر به دستاوردهای این پژوهش­‌ها توجه می‌­شد اکنون اگر وضعیت این شاخص‌­ها بهبود نیافته بود، حداقل باید ثابت می‌­ماند. بنابراین، می‌توان به­ راحتی استدلال کرد که این پژوهش‌­ها و یافته‌­های آنها جایگاه چندانی در نظام سیاستگذاری کشور نداشته­‌اند.