خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- الهام عدیمی: انقلاب اسلامی ایران در سال‌های پس از آن، همواره یکی از سوژه‌های پژوهشگران ایرانی و خارجی در حوزه‌های مختلف بوده است، چرا که تاثیرات داخلی و بین‌المللی آن تا امروز در بسیاری از اتفاقات منطقه و حتی جهان قابل توجه بوده است. همین مساله سبب شده تا منابع و مستندات مربوط به این واقعه اهمیت ویژه‌ای برای پژوهشگران داشته باشد. منابعی که باید بی‌طرفانه در دسترس محققان و علاقه‌مندان قرار گیرد تا تحلیل‌ها تا حد امکان به‌دور از غرض‌ورزی انجام شود.
افراد، نهادها، موسساتی مانند بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، کتاب «هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی» را به همت غلامرضا کرباسچی منتشر کرده‌اند یا «روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی» به کوشش باقر عاقلی در این سال‌ها گردآوری شده یا برخی به انتشار اطلاعات و مستندات تاریخی دست زدند.

حوزه هنری هم یکی از مراکزی به‌شمار می‌آید که از سال ۱۳۷۱ و با تاسیس دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، نخستین برنامه خود را تدوین «روزشمار انقلاب اسلامی» قرار داده است. این دفتر بازه زمانی یکم فرودین ۱۳۵۶ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ را به‌منظور انتشار مستندات در نظر گرفته که ۲۲ ماه و ۲۲ روز شمارش شده است.
میرزا باقر علیان‌نژاد، مدیر واحد تدوین تاریخ انقلاب در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و نویسنده روزشمار انقلاب اسلامی در گفت‌وگویی با ایبنا، درباره این روزشمار توضیح داده و خبرهایی از به پایان رسیدن مراحل تدوین آن داده است.
 
برنامه کاری این روزشمار چطور آغاز شد و ادامه یافت؟
برای آغاز کار این روزشمار نیاز به جمع‌آوری اطلاعات بود. این کار از سال ۷۱ تا ۷۶ انجام شد و از نشریات داخلی مثل کیهان، اطلاعات، آیندگان، رستاخیر و دیگر نشریات آن دوره فیش‌برداری شد. با این حال نشریات خارج از کشور هم درباره رویداد انقلاب ۵۷ مطالبی منتشر کردند که با توجه به لزوم گردآوری آن‌ها، نشریاتی مثل تایم، نیوزویک، اشپیگل و هر کدام از دیگر نشریات خارجی که به حوادث ایران می‌پرداختند، بررسی و مطالب آن‌ها انتخاب، ترجمه و به بانک اطلاعات اضافه شد.

بخشی دیگر از منابع هم نشریات پس از انقلاب بودند. نشریاتی مثل یاد و حضور که به مسائل دوره انقلاب می‌پرداختند و به جز این موارد،‌ بولتن‌های محرمانه خبرگزاری پارس (ایرنا) که اخبار محرمانه، عادی یا شنودهایی که رادیوهای بیگانه آن روز مثل بی‌بی‌سی را در خود داشتند به فیش‌برداری و به منابع اضافه شد.

بخش دیگری از منابع ما را کتاب‌هایی تشکیل می‌داد که پس از انقلاب درباره انقلاب منتشر شده بودند که شامل اسناد، خاطرات و موضوعات مختلف روزشمار بود. مثلا تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد استفاده شد و در واحد زبان تعدادی از منابع مثل چارلز کورزمن و سپهر ذبیح هم فیش‌برداری شد که در مقاطعی نیاز داشتیم از آن‌ها هم بهره برداریم. همچنین از خاطرات شاپور بختیار، کتاب شاه، پرویز ثابتی یا ازهاری و زاهدی هم استفاده شده است.
 
براساس این منابع، حدود ۲۲۰ هزار فیش از منابع آشکار و مخفیانه تهیه شد. بخشی از منابع مخفیانه مثل «انقلاب اسلامی و اسناد ساواک» در ۲۵ جلد، مجموعه ۸۰ جلدی «یاران امام به روایت اسناد ساواک» یا «رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک» بودند که بانک اطلاعاتی ما را تشکیل می‌داد. در روزشمار هم اول اخبار نشریات قرار دارد، سپس اسناد ساواک و پس از آن هم خاطرات افراد است که بتوانند در کنار هم نمایی از انقلاب را به مردم نشان بدهد.
با گردآوری این تعداد فیش، نگارش «روزشمار انقلاب اسلامی» از سال ۷۶ به‌صورت توصیفی آغاز شد که از جلد یک تا هشت را پرویز سعادتی نگارش کرد و از جلد نهم به بعد برعهده من قرار گرفت. جلد اول تا هشتم از یکم فروردین ۱۳۵۶ تا آذر ۵۷ را دربرمی‌گیرد و جلد ۹ به بعد وقایع آذر تا ۲۲ بهمن است.



مساله اعتصاب مطبوعات که از ۱۴ آبان تا ۱۶ دی ماه ۱۳۵۷ اتفاق افتاد، باعث شده تا متن اصلی روزشمار که بیش از نیمی از اطلاعات و مستندات (حدود ۶۰ درصد مطالب) آن از نشریات گردآوری می‌شد، کاهش یابد و حجم روزشمار پایین بیاید اما پس از آن یعنی ۱۵ روز اول دی‌ماه یک جلد شد، ۷ روز بعدی هم یک جلد، پس از آن هم هر سه یا چهار روز با توجه به حجم وقایعی که در کشور رخ می‌داد یک یا دو جلد می‌شد.

جلد ۱۴ «روزشمار انقلاب اسلامی» که وقایع ۵ تا ۸ بهمن ۱۳۵۷ را دربردارد، سال ۹۳ منتشر شد، اما جلد ۱۵ که از ۹ تا ۱۱ بهمن است هنوز به چاپ نرسیده است. یکی از دلایل این تاخیر چند ساله این است که می‌خواستیم اطلاعات جدید را هم به مقطع دهه فجر اضافه کنیم، از طرف دیگر، انتشارات هم به مشکل خورد و دو سه سال است با این‌که انتشار این کتاب‌ها در دستور کار قرار دارد، اما به چاپ نرسیده‌اند.

جلد ۱۶ «روزشمار انقلاب اسلامی» مطالب مربوط به ۱۲ تا ۱۴ بهمن‌ماه ۱۳۵۷ است؛ جلد هفدهم، مربوط به ۱۵ تا ۱۷ بهمن‌ماه ۱۳۵۷ می‌شود.‌ جلد هجدهم هم اسناد و مستندات ۱۸ و ۱۹ بهمن را دربرمی‌گیرد، جلد نوزدهم، مستندات ۲۰ و ۲۱ بهمن است و جلد نهایی که جلد بیستم است، روز ۲۲ بهمن را روایت می‌کند.

سال ۵۶ و ۵۷ را به این دلیل انتخاب کردیم که اول سال ۵۶ هویدا، نخست‌وزیر بود (۱۳ سال نخست وزیری)، آموزگار بعد از او نخست‌وزیر شد و بعد شریف امامی، ازهاری و بختیار در این دوره ۵ نخست وزیر عوض کردیم که نشان می‌داد وضعیت عادی نیست. مقاله روزنامه اطلاعات درباره امام خمینی و چهلم‌های مسلسل‌وار در شهرهای مختلف ایران هم باعث شد این بازه را انتخاب کنیم.
 
چرا تا پیش از سال ۱۳۷۷ که دو دهه از انقلاب می‌گذرد، این روزشمارها منتشر نشدند؟
دفتر ادبیات انقلاب اسلامی سال ۷۱ تاسیس شد و پس از آن هم تا سال ۷۶ مشغول گردآوری داده‌ها بودیم. دلیل دیگر این‌که اگر کمی از انقلاب فاصله بگیریم و این کار را انجام دهیم بهتر است چون در این سال‌ها اسناد ساواک به بانک اطلاعاتی ما اضافه شد. اسناد لانه جاسوسی هم همان اوایل منتشر شد. یعنی از یک واقعه تاریخی حداقل باید ۱۰، ۲۰ سال بگذرد که اسناد پنهان یا خاطراتی مثل خاطرات انقلابیون منتشر شود. در دهه ۷۰ موج خاطره‌نگاری مبارزان شکل گرفت.
 
برآورد شما درباره انتشار «روزشمار انقلاب اسلامی» چند جلد بود؟
آقای بهبودی و دیگر همکاران برآوردی نداشتند که به ۲۰ جلد برسد. برآورد اولیه دو یا سه جلد بود و فکر نمی‌کردند ۲۲۰ هزار فیش تهیه شود. وقتی وزارت اطلاعات اسناد ساواک را منتشر کرد، فیش‌های حدود ۲۰۰ عنوان کتاب به منابع ما اضافه شد و کار را تکمیل‌تر کرد. دسترسی به بولتن‌های محرمانه خبرگزاری هم به حجم کار افزود. بخش اصلی کار هم مربوط به دی‌ماه ۵۷ به بعد است که انقلاب سرعت می‌گیرد. در روزنامه‌ها هم قبل از دی‌ماه که اعتصاب کردند،‌ اخبار بیشتر حکومتی بود.
 
در تدوین این کتاب با چه مسائل و مشکلاتی روبه‌رو بودید؟
روزشمار باید یک کار جمعی باشد اما دفتر ادبیات مقاومت نتوانست این کار را جمعی انجام بدهد. در دوره آقای سعادتی هم، او این کار را به‌تنهایی انجام می‌داد و در پاورقی از افراد کمک می‌گرفت. زمانی هم که من کار می‌کردم، بدنه اصلی کار را تنها پیش بردم و از دوستان برای تهیه عکس و پاروقی کمک گرفتم. هر چه به ۲۲ بهمن نزدیک می‌شویم، اخبار درهم تنیدگی بیشتری دارند و به این راحتی نیست که اخبار را بنویسید. مثلا گاهی برای یک خط روزشمار باید یک ماه وقت بگذارید تا ابعاد مختلف موارد را بررسی کنید و در متن بیاورید.

روزشمارهای دیگر هیچ منبعی ندارد اما ما تک‌تک خبرها را با منبع معتبر آورده‌ایم. در روزشمار انقلاب مواردی هست مثلا ۱۴ بهمن ۵۷ امام خمینی یک مصاحبه داشتند که در صحیفه امام نبود اما همان موقع روزنامه کیهان، اطلاعات و آیندگان آن را منتشر کرده بودند که با موسسه نشر آثار امام مکاتبه کردیم و گفتند در مجلدهای بعدی می‌آید. یعنی موسسه متولی این کار هم که باید به آن ارجاع بدهیم برخی منابع را ندارد. به جز این وقتی که نگارش متن روزشمار تمام بشود، گویاسازی‌هایی خواهیم داشت که کل شخصیت‌هایی که در این روزشمارها هستند باید گویاسازی شوند و نام فرد، گروه یا مواردی مانند آن همراه با رزومه یا شناسنامه‌ای برای خواننده بیاید که از جلد یک تا ۱۴، حدود هزار عنوان، گویاسازی انجام شده اما اگر شخصیتی در جلد یک است، در جلد ۱۵ دیگر انجام نمی‌شود.

مصور بودن روزشمارها هم کار دشواری است چون عکس‌هایی که باید از این رویدادها پیدا کنیم و اسناد پس از انقلاب، بریده روزنامه‌ها، کاریکارتورها و مانند آن را هم به این روزشمار اضافه کردیم.
 


از مواردی که در این کتاب دیده می‌شود، فهرست اولیه‌ای است که به‌صورت تیتری از وقایع روز آمده و اگر این فهرست طولانی باشد، ارجاع به متن را دشوار می‌کند. آیا برنامه‌ای برای این اشکال دارید؟
 این مشکلی بوده که در ساختار اولیه وجود داشت. مثلا در جلدهای اول، روزی ۳ خبر است و بعد از آن ارجاع‌دهی لزومی ندارد. در دی‌ماه هم نیاز ندارد اما جلوتر که می‌رویم، تعداد خبرها در روز بیشتر می‌شود مثلا ۸ بهمن‌ماه، ۵۰ تیتر خبر داریم و پیشنهاد شماره‌گذاری تیترها را دادم که آقای بهبودی چون کارشناس اصلی کار است، قبول نکرد چون ساختار از اول همین بود، اما در تجدید چاپ این تغییرات اعمال می‌شود. مورد دیگر این که در ۸ جلد اول که به اسناد ساواک دسترسی نداشتیم باید این اسناد یا خاطرات اضافه و بازنویسی شود که آنجا تیترها هم لابه‌لای متن قرار می‌گیرد.

درباره نمایه این آثار هم بگویید.
نمایه‌ها خیلی دقیق نیست و فهرست اعلام هم در مواردی کامل انجام نشده است. مکانیسم آن مربوط به واحد آماده‌سازی است و در جلدهای اول چون دستی بود، نمایه‌سازی دشوار بود اما در جلدهای جدید چون به‌صورت دیجیتال انجام شده، کار دقیق‌تر است.
با این حال قرار بود در سی‌امین سالگرد انقلاب، این روزشمار را دیجیتال کنند که به موانعی برخورد و انجام نشد.
 
مساله بی‌طرفی در متونی که مربوط به اسناد و مستندات یک واقعه است، اهمیت زیادی دارد. «روزشمار انقلاب اسلامی» تا چه حد توانست این بی‌طرفی را حفظ کند؟
روزشمار در حالت کلی بی‌طرفانه است، در چینش خبرها از اخبار نهضت شروع می‌کنیم و مخالفان نهضت و بعد اخبار حکومت. اما تمام مواردی که در این دوره بوده که چه منظر مخالفان و چه جواب یا واکنش حکومت در روزشمار آمده و با توجه به منبع قابل ارجاع است. روزشمار توصیفی است و نه تحلیلی و هر کسی می‌تواند برداشت خود را داشته باشد.
در این روزشمار این‌طور نیست که حتما از پیام امام شروع کنیم،‌ روزهایی هست که پیام امام اهمیت دارد اما مثلا ۲۶ دی از خبر خروج شاه شروع می‌کنیم و بعد پیام امام آمده است.
 
برنامه شما برای ادامه فعالیت روزشمار چیست؟
فیش‌برداری ما همزمان ادامه دارد و متوقف نشده است. ما کتابخانه تخصصی انقلاب را داریم و هر سال هر کتاب جدیدی درباره انقلاب منتشر شده باشد خریداری می‌کنیم یا در برخی استان‌ها کتاب‌هایی منتشر می‌شوند که اگر اطلاعات جدیدی داشته باشند به روزشمار اضافه می‌شود. اما جلدهای قبلی چون دیجیتال نبوده در آن‌ها نیست که باید در تجدیدچاپ اضافه شود.

درباره گردآورنده «روزشمار انقلاب اسلامی»
ميرزاباقر عليان‌نژاد سال ۱۳۵۰ در تهران متولد شد و تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته مدیریت (کارشناسی ارشد) به پایان رساند. وی از سال ۱۳۷۱ در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی مشغول به کار شد و در دو دهه فعالیت در حوزه هنری ضمن مدیریت واحد تدوین تاریخ انقلاب اسلامی، کتاب‌هایی با نام‌های زندگینامه آیت‌الله بهشتی در کتاب «او یک ملت بود»، «از تبعید تا پیروزی» (زندگی‌نامه و مجموعه مقالات و مصاحبه‌های آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی) و مجموعه کتاب‌های «روزشمار انقلاب اسلامی» را به رشته تحریر درآورده است. وی مقاله‌های بسیاری برای دایره‌المعارف انقلاب اسلامی، فرهنگ ناموران معاصر ایران و دانشنامه زندان پهلوی نوشته است.
عليان‌نژاد برگزیده نخستین جشنواره کتاب‌های برتر حوزه مطالعاتی انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره) و همچنین برگزیده به عنوان هنرمند برتر انقلاب اسلامی در گروه تاریخ انقلاب در سی‌امین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی است. علیان‌نژاد از جمله کسانی به‌شمار می‌آید که در زمینه تاریخ انقلاب اسلامی پژوهش‌های زیادی انجام داده و آثار قابل اعتنایی را برای استفاده محققان تدوین کرده است.