در سال 97 آثار قابل تاملی در حوزه علوم اجتماعی و جامعه شناسی منتشر شدند که برخی از آنها کوشیدند تا نسبتی با جامعهشناسی ایرانی داشته باشند. در گزارش زیر تلاش شده تا آثاری به مخاطبان برای مطالعه پیشنهاد شود که یا درجوایز کتابی سال 97 مورد توجه قرار گرفتند و یا اینکه کتابدوستان از آنها اقبال کردند.
کتاب «جامعه شناسی و مردم شناسی» نوشته رزماری کرامپتون به ترجمه هوشنگ نایبی از آثار پرفروش در سال 97 بوده که نشر نی آن را منتشر کرده است. این کتاب تحلیلی است از مفهوم قشربندی اجتماعی و طبقه اجتماعی و نگاهی است اجمالی به تاریخ چاچوبهایی که برای درک و تبیین تداوم نابرابریهای اجتماعی پدید آمده است. همچنین، در این کتاب، به میراث کلاسیک تحلیل طبقاتی و کارهای مارکس و وبر اشاره میشود. سپس نحوه اندازه گیری ساختار طبقاتی عنوان میشود که تلاش منظمی است برای عملیاتی کردن ساختار طبقاتی برحسب تقسیم بندی ساختار شغلی. در این جا، هم طرحهای طبقاتی رسمی مورد کندوکاو قرار میگیرد، هم طرحهای جامعه شناختی، و هم طرحهایی که محققان سیاست پژوهی و بازار پژوهی به کار میبرند. سپس، بعد فرهنگی طبقه با شرحی از مفهوم (پایگاه) همراه با مفهوم (شهروندی) مارشال و رویکرد به طبقه همراه با کاربردهای این رویکرد در کندوکاو طبقه متوسط و طبقه کارگر به میان میآید و سرانجام نقش خانواده در بازتولید نابرابریهای طبقاتی و تحرک اجتماعی مطرح میشود.
کتاب «جامعهشناسی مردممدار در کارزار عمل» را مایکل بوراووی، فرانسیس فاکس پیوِن، ساری حنفی و... نوشتهاند. این اثر نیز که در سبد پرفروشهای سال جاری قرار داشته، کتابی بینافرهنگی با رویکردی یکسان که به مسائل ناهمسان پرداخته و آن را بررسی کرده است. کتاب «جامعهشناسی مردممدار در کارزار عمل» مجموعهای است از ده مقاله به قلم جامعهشناسانی عموماً جوان از ملیتهای گوناگون، و مقدمه و موخرهای از مایکل بوراووی که طلایهدار عمده این گونه از رویکرد جامعهشناختی محسوب میشود. پیش از این، نشر نی با ترجمهای به سرپرستی بهرنگ صدیقی، در قالب چهارده مقاله، جامعهشناسی مردمدار را معرفی کرده بود. یکی از مهمترین مقالات آن مجموعه، مقالهای بود نوشتهی بوراووی که در آن یازده تز جامعهشناسی مردمدار ارائه شده بود. به گفته بوراووی مقصود از جامعهشناسي مردم مدار آن علمي است که دغدغهاش «گروههاي مردمي» و روشش آميختن با آنان است. جامعهشناسي مردممدار برخلاف جامعهشناسيهاي حرفهاي و سياستگذار، «تاملي» است نه «ابزاري»، بنابراين به جاي مباحث تكنيكي، دلمشغول ارزشها و نيتهاست. کتاب جامعهشناسی مردممدار در کارزار عمل را مایکل بوراووی، فرانسیس فاکس پیوِن، ساری حنفی و... نوشتهاند و ترجمه آن را بهرنگ صدیقی و روحالله گلمرادی بر عهده داشتهاند. این کتاب را نشر نی در تابستان 97 با شمارگان 700 نسخه و قیمت 35000 تومان منتشر کرده است.
کتاب «نگرشی انتقادی به توسعه جماعتمحور» تالیف مارگارت لدویت با ترجمه منیژه نجمعراقی که از سوی نشر نی منتشر شده، نیز از آثار پرفروش سال 97 بوده است. در مقدمه این کتاب آمده است؛ «ما در زمانهای پیچیده به سر میبریم که نیازمند تفکری پیچیده از پایین به بالاست تا بتوان به سیاستهایی پرداخت که از بالا به پایین دیکته میشوند. حقوقی که خانوادههای کارگر بهسختی فراچنگ آورده بودند از کف میروند، به همان شتابی که محیط زیست رو به نابودی میرود. به نظر میرسد مذهب بازار بر برنامهریزی منطقهای، خواستههای اجتماعی و دولتهای منتخب برتری مییابد. اکنون که چند کسبوکار جهانی نرمنرمک قدرت را به حلقوم خود فرومیکشند، جماعتها و شهروندان و خانوادهها چگونه میتوانند آموزش و سازمان یابند تا از حقوق سیاسی خود، معیشت خود، خانه و محله و فرزندان خود، سلامت و محیط زیست خود محافظت کنند؟ توسعه جماعتمحور تاکنون هرگز فرصتی چنین استثنایی در اختیار نداشته تا تعریفی تازه از دستور کار رادیکال خود به دست دهد و با گامبرداشتن در مسیر تحول اجتماعی با بیعدالتی پیکار کند. در این باره، مارگارت لدویت با تمرکزی مثالزدنی در بستری که از بررسی جهانیسازی و تغییرات سیاسی انگلستان و تأملی همزمان در میراث دو نقطهی عطف فلسفی سده گذشته، پائولو فریره و آنتونیو گرامشی، فراهم آورده است به بازاندیشی توسعه جماعتمحور میپردازد تا پداگوژی نقادانهی زمانه ما از کار در آید.»
در انبوه آثار دانشگاهی، کمتر نمونهای میتوان یافت که چنین بیوقفه میان بحثهای نظری و عملی رفتوآمد کند. فصلبندی سنجیدهی نویسنده که بررسی موشکافانهای از پیشینه کنشگری اجتماعی عرضه میکند، دمساز با تجربههای شخصی او در این زمینه است. بدینسال، دانش و روش و تجربه در صفحات کتاب پیوند میخورند تا رویکردی وحدتیافته برای رویارویی با مسائل زمانه پردردسر ما فراهم سازند. کتاب «نگرشی انتقادی به توسعه جماعتمحور» تالیف مارگارت لدویت با ترجمه منیژه نجمعراقی از سوی نشر نی در ۴۱۴ صفحه از سوی نشر نی منتشر خواهد شد.
کتاب «نگاهی انتقادی به دانشگاه هاروارد» نوشته هری لویس با ترجمه مرتضی مردیها که توسط انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی امسال جزء آثاری بود که از سوی جامعه علمی مورد توجه قرار گرفت و از سوی دیگر پرفروش نیز شد. این کتاب شامل ۹ فصل با عناوین انتخاب و جهت، شایسته سالاری و شهروندی، ارتباط، رقابت، همکاری، معمای ابدی: راهنمایی، چرا نمره ها بالا می رود؟ ارزیابی به مثابه آموزش، استقلال، مسئولیت، تجاوز، دانشجویان و پول و ورزش دانشگاهی و پول است. تمرکز نویسنده کتاب بر دوره کارشناسی است. او تلاش می کند توضیح دهد که «چگونه هاروارد و سایر دانشگاه های بزرگ دیدشان را به هدف اساسی تحصیلات دوره کارشناسی از دست دادهاند. نویسنده کتاب مینویسد «این کتاب بازتاب کشمکی است که کالج هاروارد در دوران ریاست من با آن دست به گریبان بوده است. مشکلات شامل این موارد است که چطور و چگونه تدریس می کنیم؟ چرا و چگونه به دانشجویان نمره می دهیم؟ چگونه به دانشجویان کمک می کنیم احساس مسئولیت را در خود پرورش دهند.»
کتاب «انسان آکادمیک» نیز که توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و با همکاری پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شد.ه از دیگر آثار پرفروش و مورد توجه در سال 97 بوده است. در بخش نخستین کتاب «انسان آکادمیک» اثر پی بوردیو که توسط علیرضا کاویانی از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه شده، آمده است: «با ورود به حوزه مطالعه جهان اجتماعی ـ امری که نسبت بدان اهتمام ورزیدهایم- ناگزیر خواهیم بود به گونهای تاثیر گذار با برخی مشکلات اساسی معرفت شناختی رودرروشویم؛ مشکلاتی که همگی به مسئله اختلاف میان شناخت عملی و شناخت آکادمیک مربوط میشوند.» برخی از عناوین مباحث ارائه شده در کتاب فوق الذکر نیز به شرح ذیل است: کتابی برای سوزاندن، فرارویی و تقابل دانشکدهها، شایستگی علمی و شایستگی تجربی، فضای سرمایه و اشکال قدرت، ساختار فضای قدرتها، استادان عادی و جذب اعضای هیئت علمی، دفاع از هیئت علمی و گسست از توازن و توهم خودانگیختگی.
اما در جوایز کتابی برگزار شده در سال 97 نیز برخی از آثار علوم اجتماعی مورد توجه قرار گرفتند. کتاب «ایرانیترین غیرایرانیها: خلقیات ایرانیان از منظر بیگانههای آشنا» در دهمین جشنواره فارابی شایسته تقدیر شد. این اثر به قلم محمدرضا جوادی یگانه است که مخاطبانش را به خواندن روایتی متفاوت از آن دسته ناظرانی دعوت میکند که فرهنگ ایرانی را با عمق بیشتری درک کردهاند و ضمن همزیستی با ایرانیان، قضاوتهای متفاوتتری از جامعه ما ارائه کردهاند. جوادی یگانه در این تألیف خود که هم راستای مطالعات و آثار او در حوزه خلقیات و منش ایرانیان و بهویژه حوزه سفرنامهپژوهی است، اینبار به سراغ آن دسته از ناظران بیگانهای رفته است که به واسطه همزیستی و سپران سالهای بیشتری از حیاتشان در ایران نسبت به دیگر بیگانگان، درک متفاوت و البته عمیقتری از شخصیت و منش ایرانیان ارائه کردهاند. این کتاب که حاصل مجموعه نوشتههای نویسنده در مورد آن دسته از بیگانگانی است که به آنها اشاره شد، لزوماً دربرگیرنده معروفترین متون این حوزه نیستند، بلکه گزینشهای شخصی نویسنده است از خوانش حدود ۵۰۰ سفرنامه، نامه، گزارش و سندی که فرنگیان درباره ایران و ایرانیان نوشتهاند و به فارسی منتشر شده است.
رساله دکتری آرمین امیر که پیش از این موفق به کسب عنوان اثر شایسته تقدیر هشتمین جشنواره بینالمللی فارابی شده بود و نیز عنوان پژوهش برتر چهارمین جشنواره پژوهش فرهنگی سال ۱۳۹۴ را از آن خود کرد، این بار در چهارمین دوره جایزه دهخدا برگزیده شد. کتاب «ره افسانه زدند: تبارشناسی آثار خلقیاتنویسان ایرانی در پنجاه سال اخیر» نمونهای پژوهشی و بدیع در حوزه نقد رویکرد خلقیاتنویسان ایرانی است که اغلب صفاتی منفی را به ایرانیان نسبت دادهاند و آثارشان گاه بدون پشتوانه نظری و علمی بارهاوبارها برای مخاطبانی که تشنه دانستن حقیقت و گریز از بنبستهای اخلاقی جامعه ایران هستند، تجدید چاپ شده است. امیر، مقدمه کتاب خود را با این بحث آغاز میکند که در سرآغاز عصر مدرن، کتاب نامههای ایرانی منتسکیو، باب جدیدی در کاوش روح ایرانی گشود. اگرچه قبل و بعد از آن سفرنامههایی از اروپاییان منتشر شده بود، تحقیقات نظاممند درباره ویژگیهای منش ملی ایرانیان تنها به پس از انتشار اثر نمادین این فیلسوف بزرگ عصر روشنگری بازمیگردد. وی در پی شناخت تلاشهای اندیشمندان و صاحبنظران ایرانی در عرصه خلقیات ایرانی مینویسد: «طبیعتاً ایرانیان همچون ملتها و گروههای دیگر از دیرباز به ویژگیهای خویش اندیشیدهاند و نمونههای بسیاری میتوان در تاریخ یافت اما نقطه عطف این تلاشها حدود سال ۱۳۴۵ و انتشار دو کار تأثیرگذار بود؛ اولی کتاب «خلقیات ما ایرانیان» اثر محمدعلی جمالزاده و دومی «سازگاری ایرانی» نوشته مهدی بازرگان که بهعنوان فصل الحاقی کتاب «روح ملتها»ی آندره زیگفرید چاپ شد. وجه مشترک هر دو نوشته نسبتدادن برخی صفات مثبت و منفی به ساکنان ایرانزمین و قائلشدن به سهمی برای خلقیات منفی در توسعهنیافتن ایران است.»
کتاب پژوهش «تحلیل سیاستهای فرهنگی در دانشگاههای دولتی ایران پس از انقلاب اسلامی» با تکیه بر رویکرد انتقادی و با هدف شناسایی اصول و ارکان زیربنایی سیاستهای فرهنگی انجام شده و اطلاعات بهدست آمده حاکی ازآن است که غلبه نگاه کلگرایانه، تمامیتخواه و تصدیگرایانه از ناحیه دولت، از جمله ویژگیهای مهم سیاستهای فرهنگی دانشگاههاست. این کتاب در پانزدهمین جشنواره پژوهش فرهنگی سال برگزیده شد. بر اساس نظرات محقق در این اثر، طیف وسیعی از انتظارات از دانشگاه، در عمل باعث دوگانگی، ابهام و اختلال شده و فاصله میان اهداف آرمانی و وضعیت موجود فرهنگی را افزایش داده است. مشخصکردن نسبت میان سیاستهای فرهنگی مندرج در اسناد بالادستی با واقعیت رفتارها و نگرشهای فرهنگی ـ اجتماعی دانشجویان، شناسایی ارزیابی مدیران فرهنگی از برنامهها واقدامات فرهنگی به اجرا درآمده در دانشگاه و آگاهی از نظرات مطلعان کلیدی درباره وضعیت فرهنگی دانشگاههای کشور از دیگر اهداف این پژوهش است.
یافتههای این پژوهش بیانگر آن است که هر چند که در دانشگاههای کشور فعالیتها و اقدامات ارزشمندی صورت گرفته اما وضعیت کلی نگرشها و گرایشهای فرهنگی ـ اجتماعی دانشجویان با الگوی مورد نظرسیاستگذاری فرهنگی، فاصله دارد. نظرخواهی انجامشده از حدود ۶۰ نفر از مدیران فرهنگی ـ اجتماعی دانشگاهها در این تحقیق، نشان میدهدکه برنامههای دانشگاهها از حیث تنوع و غنا بهویژه برنامههای سرگرمکننده و فرحبخش، جذب مخاطبان فعال و باانگیزه؛ و میزان اثرگذاری فعالیتهای انجامشده، بهشیوهای رضایتبخش عمل نشده است. همچنین نتایج مصاحبه عمیق با ۲۳ نفر از افراد صاحبنظر و باتجربه در حوزه آموزش عالی ایران نشان میدهد مشکل سیاستهای فرهنگی دانشگاه را میتوان در سه سطح تحلیل اجتماعی، تحلیل راهبردی وتحلیل بوروکراتیک تشریح کرد. این افراد، ضرورت تغییر الگوی مدیریت فرهنگی دانشگاهها را مورد تاکید قرار دادهاند.
کتاب «الگوی چهار وجهی برای ارزیابی توسعه علوم انسانی» حاصل تاملات و تجربیات تحقیقاتی زندهیاد سیدمحمدامین قانعیراد است. این کتاب که در پانزدهمین جشنواره پژوهش فرهنگی سال برگزیده شد، در بخش نخست خود سعی دارد به تبیین اهمیت و ضرورت علوم انسانی برای فهم درگیرهای هستی شناختی و معرفت شناختی بشر در عصر جدید بپردازد. پژوهشگر این اثر بر این نظر است که برخي رويکردهاي انتقادي نسبت به علوم انساني و مخالفتها با طرحهاي توسعه اين شاخه از معرفت بشري در کشور بيشتر به اين جهت بيان ميشوند که اهميت اين شاخه از معرفت تبيين نشده است. بخش دوم کتاب در پاسخ به مخالفتهاي ديگري است که با طرحهاي توسعه علوم انساني موجود در کشور وجود دارد. قانعی راد در این کتاب معتقد است برای فهم تجربههای متفاوت انسانی در جهان صنعتی شده یا در حال صنعتی شدن نیاز است علوم انسانیِ متفاوتی داشته باشیم. علوم انسانیای که بتواند پیش از هر چیز نقش کلیدیِ خودش را برای فهم عمیق چنین تجربههای متفاوتی تبیین کند. در اندیشه او ارزیابی علوم انسانی موجود نیز برای فهم آنکه این علوم انسانی چقدر واجد چنین توانایی هایی است ضروری است. الگوی چهار وجهیِ ارائهشده در این کتاب امکان یک ارزیابی دقیق از وضعیت علوم انسانی و طرحهای توسعهای آن در کشور را به محققان و علاقهمندان به حوزه سیاستگذاری و مطالعات اجتماعی علم و فناوری میدهد.
«در خانه برادر؛ پناهندگان افغانستانی در ایران» عنوان کتاب آرش نصر اصفهانی است که ضمن مرور سیاستهای دولت جمهوری اسلامی ایران در قبال مهاجران و پناهندگان افغانستانی، طی چهار دهه گذشته، تجربه زندگی در ایران را از نگاه افغانستانیها بررسی کرده است. پژوهشگر این اثر با تحلیلی بر وضعیت مهاجران و پناهندگان افغانستانی در ایران، به موضوع بازنگری در سیاستهای مهاجرتی و امکانهای موجود برای خروج از وضعیت کنونی میپردازد. هدف اصلی کتاب این است نشان دهد چرا ایران همچنان برای افغانستانیها «خانه برادر» است و خانه خودشان نشده است؛ چرا هنوز مهماناند و بهعنوان صاحبخانه پذیرفته نمیشوند و مهمتر اینکه اصرار بر مهمانبودن افغانستانیها منافع چه کسانی را تأمین میکند. به استناد این کتاب، نحوه مواجهه جامعه ایران با «افغانستانیها»، نکات مهمی را درباره فرهنگ عامه ایرانیان نیز آشکار میسازد. «پناهندگان و سیاست بازگشت»، «پناهندگان و سیاست ساماندهی»، «تبعیض و خشونت در زندگی روزمره»، «تبعیض ساختاری و ارتقای اجتماعی»، عناوین برخی از فصلهای این کتاب است. اثر آرش نصر اصفهانی در پانزدهمین جشنواره پژوهش فرهنگی سال تجلیل شد.
اما حسن محدثی که این سالها از جامعهشناسانی است که کوشیده با زبانی عامه پسند مفاهیم جامعهشناسی در ایران به مداقه بگذارد با اثر «حاجی خودتی (خاطرات حج یک جامعه شناس)» در سال 97 به بازار کتاب آمد. این اثر که از سوی مخاطبان ایرانی با اقبال مواجه شد تلاش دارد تا با طنزی گزنده نگاهی جامعهشناسی به سفر حج داشته باشد. در بخشی از این کتاب میخوانیم: «ما از جهان زندگی دین داران ایرانی چیز زیادی نمیدانیم و به خلوت دینی شان راه نمییابیم. ما، ایرانیان معمولا به خاطر حفظ آبرو از وجوه زشت زندگی مان کمتر سخن میگوییم. اما این همه حفظ آبرو کردیم به کجا رسیدیم؟ به قول مادربزرگم (کدام قلعه و خیبر را گرفتیم؟) بارها تجربه کردهایم که کسی را به دلیل احترام با لفظ (حاجی) مورد خطاب قرار دادهایم، اما وی با عصبانیت و غیظ پاسخ گفته است: (حاجی خودتی!). چرا برخی اوقات نوعی خشم و نفرت از کاربرد تعبیر (حاجی) در کشور ما وجود دارد. در حالی که حاجی آکنده از معنویت است؟! حاجیان ایرانی چه کردهاند که حاجی چنین بار معنایی زنندهای پیدا کرده است؟»
نشر ثالث نیز امسال آثار متنوعی را در حوزه اندیشه روانه بازار نشر کرد که از آن جمله میتوان به کتاب «جامعه خطر: به سوی مدرنیتهای نوین» نوشته اولریش بک به ترجمه ترجمه رضا فاضل و مهدی فرهمندنژاد اشاره کرد.
در بخشی از این کتاب میخوانیم: «در اوایل قرن نوزدهم، ملوانانی که درون رود تیمز میافتادند ، غرق نمیشدند بلکه با تنفس گاز سمی و بدبوی این رودخانه که در حکم فاضلاب لندن بود خفه میشدند. قدم زدن میان خیابانهای باریک شهرهای قرون وسطا حکم رد شدن از تونل وحشت بود. مدفوع همه جا انباشته بود. در خیابانها، شاهراهها، در کالسکهها ... ادرار در حال تجزیه کردن و از هم پاشاندن نمای بیرونی ساختمانها بود ... عدم وجود مجرای دفع زباله و فضولات که حاصل وضعیت اجتماعی بود، همه پاریس را تهدید به فرایند گندیدگی و پوسیدگی میکرد. با وجود این، آنچه به ذهن خطور میکند این است که در آن روزگار، آن خطرات چشم و گوش را میآزردند و بنابر این قابل حس بودند، در حالی که خطرات تمدن امروز نوعا از دایره درک میگریزند و در سیطره فرمول شیمیایی و فیزیکی جای گرفتهاند. در گذشته، رد پای خطرات تنها به عرصه کم دامنه فناوری بهداشتی میرسید، اما امروز ریشه در تولید بیش از حد فراوردههای صنعتی دارد. بنابراین، خطرات امروز، به خاطر تهدید کردن عرصه طبیعت جهانی و به خاطر علل مدرنشان یا نمونههای به ظاهر مشابه در سدههای میانی تفاوت اساسی دارند. اینها خطرات مدرن سازیاند!». اولریش بک در این کتاب، دگرگونیهایی را که مدرنیته در امر اجتماعی و سیاسی ایجاد میکند، با استدلال و ارائه مصادیق عینی به تصویر میکشد.
ابوالفضل مرشدی از مترجمان و محققانی است که به صورت تخصصی روی آثار و افکار پیتر برگر کار میکند. او در سال 97 با کتاب «سایبان مقدس: عناصر نظریه جامعه شناسی دین: نوشته پیتر برگر به بازار کتاب آمد. این کتاب به دنبال آن است که چشم انداز نظری عامی را که از جامعه شناسی معرفت به دست آمده، درباره پدیده دین به کار گیرد. هر چند این کتاب در برخی موارد به طور قابل ملاحظهای انتزاعی میشود، هیچ گاه از چارچوب مرجع رشته تجربی جامعه شناسی خارج نمیشود.
نظرات