به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، کتابخانه مدرسه فیضیه اولین کتابخانه حوزوی و قدیمی‌ترین کتابخانه قم است. آیت‌الله حاج‌شیخ عبدالکریم حائری قریب به 100 سال پیش حوزه قم را بنا نهاد. با توسعه این نهاد، نیازِ طلاب به محلی برای مطالعه و تحقیق احساس می‌شد و از این رو، موسس حوزه علمیه قم تصمیم به احداث کتابخانه‌ای در مدرسه فیضیه می‌گیرد و این کتابخانه در سال 1309 شمسی تاسیس می‌شود.
 
کتابخانه فیضیه در ضلع غربی مدرسه فیضیه روی مدرسِ فعلی که نمازخانه مدرسه است افتتاح می‌شود. این کتابخانه تا سال 1382 در همان محل مستقر بوده اما به سبب محدودیت فضا و منابع در اوایل دهه 80 به ضلع شرقی مدرسه با 7000 هزار مترمربع زیربنا در 5 طبقه منتقل می‌شود.
 
در ادامه سلسله گزارش‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) از کتابخانه‌های قم، این بار به کتابخانه مدرسه فیضیه رفتیم. طبقه اول دفتر مدیریت کتابخانه بود. آقای رجبیان به استقبالمان آمد و با حوصله درباره کتابخانه به ما توضیح داد.

قبل از صحبت‌های ایشان اجازه خواستم سوالی را مطرح کنم تا از دوگانگی اسم این کتابخانه سر در بیاورم؛ «اسم اصلی و ثبت شده کتابخانه به نام آیت‌الله العظمی حائری است. چرا به کتابخانه فیضیه شهرت پیدا کرده است؟»

حسن رجبیان در پاسخ می‌گوید: کتابخانه فیضیه یک کتابخانه مدرسه‌ای است. کتابخانه‌هایی که در مدرسه‌های قدیم و جدید وجود دارد، معمولاً به اسم همان مدرسه خوانده می‌شوند و مرسوم نیست اسم مستقلی برای آن‌ها در نظر گرفته شود. بر همین اساس کتابخانه مدرسه فیضیه که قدیمی‌ترین کتابخانه قم است و تاسیس آن به سال 1309 شمسی برمی‌گردد به نام خود مدرسه معروف و مشهور بوده و الان هم بعضاً به همین نام خوانده می‌شود اما به خاطر اهمیت این کتابخانه و جایگاه چشمگیر آن در بین کتابخانه‌های شهر قم و از طرفی به جهت تفخیم و بزرگداشت موسس این کتابخانه که موسس حوزه علمیه قم نیز به شمار می‌رود، در سالیان اخیر نام حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری بر آن نهاده شده است.
 
نکته بعدی که مدیر کتابخانه فیضیه به آن اشاره کرد، تاریخچه کتابخانه بود. تاریخی که برمی‌گشت به قریب 90 سال پیش. آیت‌الله العظمی حائری، کتابخانه فیضیه را به عنوان اولین کتابخانه حوزوی در قم افتتاح کرد. این کتابخانه ابتدائاً در ضلع غربی مدرسه روی مدرسِ فعلی قرار داشته است. البته مکان کتابخانه سابقاً ایوان بوده اما ظاهرا در زمان خود آیت‌الله حائری، ایوان را تبدیل به تالار کرده و از طبقه بالای آن به عنوان کتابخانه و از طبقه پایین آن به عنوان مدرس استفاده می‌کند. در ضلع غربی مدرسه، کتابخانه در طول بیش از 70 سال کانون اجتماع طلاب، مدرسین، فضلا و اساتید حوزه علمیه قم بوده و بزرگان زیادی را در دامن خود پرورده است، اما به سبب محدودیت فضا و منابع در اوایل دهه 80 اجباراً به ضلع شرقی مدرسه منتقل می‌شود. ساختمان فعلی بین 6500 تا 7000 هزار مترمربع زیربنا دارد و در 5 طبقه ساخته شده است.
 
حسن رجبیان در مورد سابقه ریاست کتابخانه هم می‌گوید: از بدو تاسیس این کتابخانه، مرحوم آیت‌الله حاج‌شیخ عبدالحسین صاحب الداری بروجردی که از فضلای باکفایت و صاحب‌نام بوده، برای اداره کتابخانه از طرف مرحوم آیت الله حائری یزدی منصوب می‌شود. بعد از ایشان از طرف مرحوم آیت الله العظمی بروجردی، مرحوم آیت لله حاج شیخ مجتبی عراقی برای ریاست و اداره کتابخانه تعیین می‌شود و تا زمانی که کتابخانه در محل سابق واقع بوده، ایشان اداره امور کتابخانه را برعهده کفایت خود داشته است. بعد که همزمان با رحلت ایشان کتابخانه به ساختمان جدید منتقل می‌شود، مدیریت کتابخانه به عهده حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ مهدی ستوده قرار می‌گیرد که بایستی از زحمات ایشان نیز در آن دوره طاقت‌فرسا که دوره تحویل و تحول مکانی و به روزسازی کتابخانه بوده است، تقدیرد.
 
مدیر کتابخانه فیضیه در بخش دیگری از این گپ و گفت به توضیح فضای فیزیکی کتابخانه می‌پردازد و می‌افزاید: بخشی از ساختمان فعلی کتابخانه در زمین مدرسه واقع شده و بخش دیگر خانه‌هایی بوده در پشت مدرسه، که بعد از خریداری و تخریب به ساختمان کتابخانه اختصاص پیدا کرده است. از زمانی که کتابخانه به ساختمان جدید منتقل می‌شود، با توجه به وسعت و امکانات آن سعی شده به شکل جدید تجهیز شود و منابع به‌روز شود و به صورت پیشرفته‌ای به خدماتش ادامه دهد.
 
وقتی سوالم را در مورد منابع کتابخانه مطرح کردم، رجبیان جواب می‌دهد: این کتابخانه از جهت نوع منابع که منحصر در علوم انسانی و اسلامی است، کتابخانه تخصصی محسوب می‌شود. همچنین از جهت نوع مراجعین که عمدتاً اقشار حوزوی هستند و از جهت مدیریت آن که توسط حوزه انجام می‌شود، کتابخانه خاص و تخصصی به حساب می‌آید. حدود 150 هزار نسخه چاپی و 2700 جلد خطی که حدود 4 هزار عنوان خطی را شامل می‌شود، در کتابخانه موجود است. از 150 هزار جلد کتاب، حدود 11 هزار نسخه آن به صورت چاپ سنگی است که یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های سنگی در کشور به شمار می‌آید. در بخش قفسه باز حدود 34 هزار جلد کتاب قرار دارد که قابل توجه است و اصولاً سیاست مجموعه‌سازی کتابخانه، انتقال حداکثری منابع به بخش قفسه باز است. با توجه به کثرت اعضا و مراجعین، این بخش کمک زیادی به مراجعین جهت دسترسی آسان به منابع می‌کند، که یکی از امتیازات کتابخانه فیضیه محسوب می‌شود.
 
وی می‌افزاید: در طول تاریخ فعالیت کتابخانه، همواره این مرکز مورد توجه و عنایت شخصیت‌های بسیاری اعم از مذهبی، اجتماعی و سیاسی بوده است. در بین واقفان بزرگ کتابخانه، نام شاه عباس اول به چشم می‌خورد که تعداد 110 جلد کتاب را بر اساس وقفنامه‌ای که آن هم خواندنی است، بر کتابخانه مدرسه آستان مقدس وقف می‌کند که البته از این تعداد، نسخه‌های محدودی باقی مانده است. همچنین در بین واقفان و اهداکنندگان نام عده‌ای از شخصیت‌های حقیقی و حقوقی مشهور به چشم می‌خورد. از مراجع بزرگ تقلید و اساتید و فضلا و کتابشناس بزرگ مرحوم خان‌بابا مشار و صفوت تبریزی گرفته تا حزب توده و شیخیه کرمان و پیشوای دینی صابئین ایران که کتاب مقدس صابئین را اهدا کرده است.
 
نوبت به معرفی تالارها که رسید، با هم به بخش‌های مختلف کتابخانه رفتیم تا بیشتر با آن آشنا شویم. رجبیان کتابخانه را به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش عمومی و بخش محققین. بخش عمومی دو سالن مطالعه دارد و هر دو سالن به صورت قفسه باز اداره می‌شود. سالن اول، در طبقه همکف واقع است و پرمراجعه‌ترین بخش کتابخانه محسوب می‌شود. تعداد منابع این سالن که مستقیماً در دسترس قرار دارند، حدود 10 هزار و 700 جلد کتاب از منابع پرمراجعه حوزوی است. همچنین امکان استفاده از نرم‌افزارهای علوم اسلامی نور در این سالن فراهم شده است. سالن دوم عمومی در طبقه منفی یک واقع بوده که حدود 11 هزار جلد کتاب در حوزه علوم انسانی در آن وجود دارد. کتاب‌هایی با موضوعاتی از قبیل فلسفه غرب، منطق، اقتصاد، جامعه‌شناسی، روانشناسی، علوم اجتماعی، مدیریت، طب سنتی و همین طور ادبیات فارسی و علوم سیاسی.
 
علاوه بر این، در بخش عمومی سالن مطبوعات هم در نظر گرفته شده که در آنجا تعداد زیادی از نشریات علمی و تخصصی در معرض استفاده قرار می‌گیرد. در این سالن علاوه بر مجلات، در قالب چند سیستم، مطبوعات دیجیتال هم در دسترس مراجعان قرار دارد. بخش امانی کتابخانه در طبقه همکف قرار دارد. در این بخش 7 هزار جلد کتاب ساماندهی شده که بخش مهمی از آن شروح و حواشی کتب درسی حوزوی است.

رجبیان در مورد بخش ثبت نام توضیح می‌دهد: در طول این سال‌ها هیچ‌گاه ثبت نام متوقف نشده و همواره از پایین‌ترین تا بالاترین سطوح حوزوی ادامه داشته و دارد. هم‌اکنون بر اساس آخرین آمار، کتابخانه بیش از 22 هزار نفر عضو دارد که از این میان 7600 نفر عضو سالن محققین بوده و مابقی عضو بخش عمومی هستند.
 
همزمان با برشمردن این آمار، به بخش محققین در طبقه اول کتابخانه راهنمایی‌مان می‌کند و این بخش را یکی از مهمترین بخش‌های کتابخانه می‌داند و می‌گوید: همانطور که گفتم بخش محققین در حدود 7600 عضو دارد که در مرحله سطح 3 یا 4 حوزه یا کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه هستند. اعضاء دیگرِ بخش محققین اساتید و مولفین هستند. این بخش از امکانات ویژه‌ای برخوردار است؛ اولاً حدود 13 هزار جلد کتاب در این سالن به صورت قفسه باز نگهداری می‌شود که اکثراً از منابع مرجع و دائره‌المعارف‌ها و موسوعه‌ها و کتاب‌های پرمراجعه مورد نیاز محققین هستند. ثانیاً در سالن محققین نرم‌افزاری به نام «گنجینه میراث مستند اسلام و ایران» تدارک دیده شده که در آن هزاران نسخه خطی برای استفاده وجود دارد و عمدتاً مربوط به آسیای میانه و سوریه است.
 
رجبیان ادامه می‌دهد: ثالثاً بانک اطلاعات دیجیتال است که با 40 سیستم رایانه از امکانات ویژه سالن محققن است که علاوه بر سرویس اینترنت حاوی نرم‌افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری نور و سایر نرم‌افزارها است و نیز توسط فیبر نوری ارتباط بین کتابخانه مسجد اعظم و کتابخانه فیضیه برقرار شده که امکان خوبی را فراهم آورده است. طبعاً اگر از بخش عمومی عضوی نیازمند استفاده از بانک اطلاعات باشد، به صورت موردی اجازه داده می‌شود.
 
مدیر کتابخانه فیضیه می‌افزاید: چهارم بخش منابع تخصصی پژوهش یا پژوهش پژوهی است که از امکانات خاص سالن محققین بوده و متضمن منابع بسیار مفیدی عموماً در حوزه پژوهش مانند روش تحقیق، روش نویسندگی، ویراستاری، مقاله نویسی، پایان‌نامه نویسی و نیز تاریخ علم و روش‌شناسی‌ها و دیگر حوزه‌های مرتبط است. این مجموعه در کشور در نوع خود منحصر به فرد بوده و ابتدائا توسط معاونت پژوهش حوزه تاسیس شده که بعداً به کتابخانه آیت‌الله حائری منتقل شده است.
 
بانک پایان‌نامه‌های حوزوی هم از بخش‌های دیگر سالن محققین است. رجبیان در این باره نیز توضیح می‌دهد: پایان‌نامه‌های حوزوی تماماً بعد از اینکه در بخش مدارج علمی دفاع می‌شوند، برای نگهداری و ارائه خدمات منحصراً به این کتابخانه تحویل داده می‌شوند و کلیه امور فهرست‌نویسی و احیاناً دیجیتال‌سازی آن‌ها در این کتابخانه صورت می‌گیرد. هم اکنون در این بخش بیش از 5750 عنوان پایان نامه وجود دارد که عمدتاً مربوط به سطح 3 و 4 حوزه بوده و تعداد محدودی هم مربوط به دانشگاه ادیان و سایر مراکز است. البته در حدود 2000 پایان‌نامه خارجی هم در حوزه علوم اسلامی تهیه شده که در دسترس پژوهشگران قرار دارد.
 
آخرین بخش، میز خدمات مرجع در سالن محققین است که برای استفاده محققین تدارک دیده شده است. به این صورت که یکی از اساتید و کتابشناسان روزانه حضور پیدا می‌کند و به مراجعان در مورد روش تحقیق، روش پایان‌نامه نویسی، انتخاب موضوع پایان‌نامه، کتاب‌شناسی و ماخذشناسی و سایر امور مرتبط مشاوره می‌دهد.
 
وی در مورد آمار مراجعان کتابخانه هم می‌گوید: در بخش عمومی و محققین، مراجعات ما از بالاترین مراجعات کتابخانه‌ای در سطح کشور به شمار می‌آید. کتابخانه فیضیه با بیش از 650 صندلی در بخش‌های مختلف، در روزهای عادی سال رقمی بین 1500 تا 2000 نفر مراجعه کننده دارد؛ و در ایام اوج مراجعات حدود 3500 نفر در دو شیفت کاری کتابخانه از ساعت 7 صبح تا 9 شب مراجعه می‌کنند. تصور می‌کنم کتابخانه فیضیه با توجه به حجم خدماتی که روزانه ارائه می‌کند و تعداد محدود پرسنل - 14 نفر در بخش‌های مختلف منهای نگهبانی و خدمات -  از جهت میزان بهره وری یکی از موفق‌ترین کتابخانه‌های قم بلکه کشور است که با حداقل پرسنل بیشترین خدمات را ارائه می‌کند.
 
از بخش‌های رفاهی کتابخانه فیضیه هم به بوفه آن می‌توان اشاره کرد که علاوه بر صبحانه، ناهار و سایر مایحتاج را در اختیار اعضا قرار می‌دهد و این امکان خوبی را جهت استفاده ممتد و طولانی مدت از کتابخانه فراهم می‌کند.
 
بعد از تالارها و بخش‌های مختلف به مخزن کتابخانه فیضیه رفتیم؛ مخزن عمومی شامل کتاب‌های چاپی و سنگی و سربی و مخزن ارزشمند خطی، مختص کتاب‌های خطی کتابخانه است. نرم افزار کتابخانه، نرم‌افزار سیمرغ و رده‌بندی منابع چه در بخش مخزن بسته و چه در بخش‌های قفسه باز بر اساس روش کنگره است.
 
برگشتیم به دفتر مدیریت کتابخانه تا سخنان پایانی را از زبان او بشنویم؛ «کتابخانه‌ها در سال‌های اخیر پیشرفت خوبی داشته و تحولاتی مثبتی را تجربه کرده اند، به طوری که الان می‌توانیم ادعا کنیم کتابخانه‌های حوزوی خصوصاً دو کتابخانه حوزوی آیت‌الله حائری و آیت‌الله بروجردی در زمره کتابخانه‌های پیشگام و به روز هستند و از این جهت جای خوشوقتی است، ولی کتابخانه به هر حال نیاز به حمایت و پیشتیبانی مداوم دارد. هر مقدار که منابع برای کتابخانه تهیه کنیم، باز هم می‌بینیم کمبودهایی احساس می‌شود. به نظرم اگر عنایت بیشتر مسئولین حوزه به این دو کتابخانه جلب شود و کتابخانه‌ها را به عنوان اصلی‌ترین منابع پژوهشی حوزه حمایت کنند، تاثیر بیشتری در رشد علمی و سطح دانش مراجعان خواهیم داشت».
 
از مشکلاتی که با آن دسته پنجه نرم می‌کنند، پرسیدم. رجبیان می‌گوید: بعد از گذشت چندین سال، ساختمان و تجهیزات کتابخانه رو به فرسودگی می‌رود، باتوجه به کثرت مراجعات نیازمند توجه بیشتری است. از سوی دیگر کتابخانه‌ها چون رویکردشان به سمت دیجیتال شدن است، برای ایجاد بستر و زیرساخت بخش فناوری و تهیه سخت‌افزارهای آن با توجه به شرایط موجود، نیاز به بودجه‌های مناسبی دارند که عنایت خاص مسئولین را می‌طلبد. در دو سال اخیر به خاطر مشکلات مالی که برای حوزه‌ها به وجود آمده کتابخانه‌ها هم آسیب دیده‌اند.
 
وی برای توسعه کتابخانه به پیگیری‌هایشان اشاره می‌کند و یادآور می‌شود: چند سال قبل برای توسعه فیزیکی کتابخانه پیشنهاد دادیم و نامه‌نگاری کردیم. با توجه به اینکه کتابخانه فیضیه، کتابخانه مرکزی حوزه محسوب می‌شود و از طرفی نیاز روزافزون طلاب و فضلا هم رو به افزایش است، این امر ایجاب می‌کند ساختمان کتابخانه توسعه داده شود تا زمینه برای ارائه خدمات بیشتر مخصوصاً در بخش محققین فراهم شود، لذا پیشنهاد دادیم قسمت انتهایی کتابخانه از سمت میدان آستانه که بافت فرسوده دارد و در طرح جامع قرار گرفته خریداری و به کتابخانه ضمیمه شود.
 
حسن رجبیان در پایان در همین راستا به درخواست دیگری نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: از دیگر پیشنهادها تاسیس بخش خواهران و کودک و نوجوان در کتابخانه است که متاسفانه این بخش‌ها در کتابخانه وجود ندارد و فکر می‌کنم هر دو بخش مورد نیاز است. با توجه به ظرفیت فعلی امکان ایجاد این دو بخش نیست ولی اگر از نظر فیزیکی کتابخانه را توسعه دهیم می‌توانیم این دو بخش را هم راه‌اندازی کنیم. حوزه و نهادهای مرتبط با حوزه می‌توانند به این توسعه کمک کنند. مخصوصاً بخش کودک و نوجوان اگر راه‌اندازی شود، از ابتداء کودک و نوجوان با فضای حرم مطهر و حوزه علمیه آشنا می‌شود و با کتابخانه انس می‌گیرد و از این رهگذر می‌توان تعداد زیادی از استعدادها را جذب حوزه نمود و این یکی از کارهای زیربنایی بسیار مهمی است که آثارش در سال‌های بعد ظاهر خواهد شد.

وی می‌افزاید: برای بانوان نیز اولاً فضای کتابخانه‌ای کافی بویژه در محدوده مرکزی شهر وجود ندارد و این امر با توجه به بالا رفتن آمار خواهران طلبه و دانشجو، کاملاً مشهود است. از طرفی منابعی در کتابخانه فیضیه وجود دارد که در جای دیگر موجود نیست و بانوان پژوهشگر برای استفاده از آن منابع به زحمت می‌افتند، لذا می‌توان با توجه به شرایط مکانی موجود دو بخش کاملاً مستقل با مسیر تردد جداگانه در نظر گرفت و ایجاد کرد.
 
وی در پایان با تشکر از مسئولان به ویژه معاونت پژوهش حوزه علمیه قم که در چند سال اخیر با سیاستگذاری صحیح و سعه صدر، موجبات توسعه کمی و کیفی کتابخانه را فراهم آورده‌اند، اظهار امیدواری می‌کند در صورت مساعدت سایر بخش‌های حوزه بتوان ضعف‌های کتابخانه را جبران و بر غنای خدمات کتابخانه افزود.