به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، تاریخ قفقاز و قوم ارمن، کهن‌ترین ملن ساکن در جنوب آن، گذشته‌ای به غایت تنیده با تاریخ ایران و قوم پارس دارد. از این رو، شناخت هر یک از آن‌ها به تنهایی، نه فقط بیانگر برخی از نانوشته‌های تاریخ است بلکه روشنگر روابط اجتماعی و سیاسی کل منطقه خواهد بود.

یادمان صدمین سالگرد تاسیس نخستین جمهوری ارمنستان فرصت دیگری است برای بزرگداشت واقعه‌ای استثنایی و تحکیم بیعت با شخصیت‌هایی که در اوضاعی بحرانی نام خود را در تاریخ جاودانه ساختند. مرور این برگ از تاریخ ارتباط مستقیمی نیز با خط‌مشی فصلنامه پیمان دارد. مسئولان فصلنامه بر این باورند که تفحص در دلبستگی‌ها و تعهدات یک قوم و تحلیل اینکه چرا آحاد مردمان آن این دلبستگی‌ها و تعهدات را یادآوری می‌کنند و بزرگ می‌دارند بخشی از هویت ملی آن قوم را به نمایش می‌گذارد. در نتیجه، سبب شناخت هر چه بیشتر ذهنیات آن مردم و بانی دوستی‌های بیشتر بین اقوام خواهد شد.

در مسیر شکل‌گیری نخستین جمهوری ارمنستان، نخستین جمهوری ارمنستان و دستاوردهای آن، بررسی ساختار سیاسی جمهوری ارمنستان و سقوط جمهوری ارمنستان از منظر سیاست خارجی، دولت‌ها و شخصیت‌های تاثیرگذار در نخستین جمهوری ارمنستان، آرام مانوکیان بنیان‌گذار جمهوری ارمنستان، بوقوس نوبارپاشا، روح آزادی و بازگشت بخش‌های مختلف کتاب را تشکیل می‌دهد.

در فاصله سال‌های 1849-1850 ابتدا در تفلیس و سپس در ایروان مدارس دخترانه تاسیس شد که اگر چه در ابتدا شمار دانش‌آموزان حاضر در این مدارس اندک بود در سال‌های بعد بر تعداد آن‌ها افزوده شد. شمار زیادی از فارغ‌التحصیلان این مدرسه وارد دانش‌سراهای عالی دخترانه روسیه شدند و بعدها در روند جریانات فکری نوظهور میان اقشار مختلف ارمنی شرکت مستمر داشتند. مدرسه شوشی در قراباغ زیر نظر هیات امنای کلیسای سنتی ارمنستان اداره می‌شد. این مدرسه دارای چاپخانه‌ای بود که کتاب‌هایی در زمینه الهیات، علوم و موسیقی مردمی ارمنی در آن چاپ می‌شد و موضوعات درسی نیز مشتمل بر زبان و ادبیات ارمنی، تاریخ ارمنستان، زبان‌های روسی و ترکی، فرانسه و هنر نقاشی بود.



این مدرسه نقش بسزایی در بالا بردن سطح دانش و تفکر ساکنان ارمنی منطقه قفقاز داشته است و افزون بر اینکه دانش‌آموزان بسیاری از شهرها و روستاهای اطراف را جذب و تربیت کرده چهره‌های فرهنگی برجسته‌ای جزو دانش‌آموختگان این مدرسه بوده‌اند که بعدها در مقام آموزگار نه تنها در امر آموزش بلکه در بالا بردن سطح آگاهی و درک اجتماعی ارمنیان ساکن در نقاط مختلف خدمات شایسته‌ای ارائه داده‌اند.
ساکنان ارمنی آستراخان از سده هفدهم میلادی چند مکتب‌خانه و چاپخانه‌ای داشتند که فعالیت این چاپخانه در همان دهه نخست نوزدهم میلادی متوقف شد. لیکن موج تحولات فرهنگی شکل گرفته در ارمنستان شرقی و سایر مهاجرنشین‌های ارمنی قفقاز و روسیه، حیات فرهنگی ارمنیان این شهر را نیز تحت تاثیر خود قرار داد و منجر به تاسیس چاپخانه جدیدی در این شهر شد که اقدام به چاپ و انتشار شماری از کتاب‌های تازه تالیف نویسندگان ارمنی کرد. ارمنیان ساکن در آستراخان با کمک‌های مالی نیکوقوس آقابابایان در 1810 م مدرسه آقابابایان را نیز تاسیس کردند که نقش موثری در حیات فرهنگی این شهر دانست.

در سال 1852 م با تلاش‌های چند تن از اندیشمندان جامعه ارمنی عثمانی موسسه‌ای به منظور بالا بردن میزان مطالعه افراد تاسیس شد. این موسسه مجهز به کتابخانه و اتاق مطالعه برای علاقه‌مندان بود و در مدت کوتاهی توانست خزانه‌ای غنی از کتاب‌های خطی نادر جمع‌آوری و بازخوانی کند. موسسات هنری که به خصوص در زمینه تئاتر و هنر نمایش فعالیت می‌کردند، نیز از جایگاه خاصی در ارتقای دیدگاه فکری ساکنان ارمنستان غربی برخوردار بودند. این موسسات که از 1846 م فعالیت‌های هنری خود را در قالب سبک و مکتب‌های نوین آغاز کردند با ترجمه آثار هنری بزرگ و مشهور جهان به زبان ارمنی و اجرای آن‌ها تحول بزرگی در شاخه ادبیات نمایشی و هنر تئاتر ارمنی به وجود آوردند.

آرام مانوکیان، بنیان‌گذار جمهوری ارمنستان از شخصیت‌های تاثیرگذار در دولت‌های نخستین جمهوری ارمنستان است. وی با نام اصلی سرکیس هوهانیسیان در تاریخ معاصر ارمنستان نامی جاودانه است. وی در سال 1879 م در یکی از روستاهای منطقه کوهستانی سیونیک در جنوب ارمنستان متولد شد. از او به منزله مبارز آزادی‌خواه متعهد فرماندار استان خودمختار وان در دوره استقلال 72 روزه آن و هماهنگ‌کننده جنگ‌های دفاعی و استقلال آفرین‌باش‌آباران، ساردارآباد و قراکلیسا نام برده می‌شود، جنگ‌هایی که منجر به شکست ارتش ترکیه عثمانی و ایجاد نخستین جمهوری ارمنستان شد.


     آرام مانوکیان

جنگ بیست و هفت روزه وان، ولایت واسپوراکان، ترکیه 1915 م
در 6 آوریل 1915 م، واقعه‌ای عادی به انتظار بزرگ جودت بیگ پایان داد و جنگ وان را شعله‌ور ساخت، جنگی تدافعی که قرار بود روند عادی نژادکشی را بر هم زده، تاریخ‌ساز شود. غروب آن روز، گروهی از سربازان ترک به دو زن ارمنی، که در راه خانه‌هایشان در وان بودند، حمله کردند. دو جوان ارمنی، که به کمک زنان رفته بودند مورد هدف قرار گرفته کشته شدند.

ارمنیان نیز گلوله را با گلوله پاسخ دادند. به گفته دکتر آشر زرادخانه عثمانی‌ها که انتظار چنین واکنشی را از ارمنیان نداشت، برای مدتی کوتاه خاموش شد اما قطار عناد و انتقام به راه افتاده بود و ساعاتی بعد، در بامداد 7 آوریل توپخانه ارتش عثمانی بخش مسکونی آیگستان را به توپ بست.

آرام مانوکیان این گونه از آن روزها یاد می‌کند: «اوضاع مایوس کننده بود، تنها دو راه پیش رو داشتیم. تسلیم شویم تا مانند گوسفندان ما را به مسلخ برند یا اسلحه در دست گیریم و تا جان در بدن داریم بجنگیم. ما راه دوم را برگزیدیم.»
آرام می‌دانست که پیروزی تنها و تنها در گرو همبستگی ملی است. او در همان روز واقعه هسته مرکزی شورای دفاع از شهر را بار دیگر با مشارکت هم‌حزبی‌های با تجربه خود و نظامیان کارکشته دیگر حزب‌های محلی، سازماندهی کرد و خود نیز اسلحه به‌دست به گروه جنگجویان آیگستان پیوست.

شماره 84 فصلنامه فرهنگی ارمنیان «پیمان» در 264 صفحه و قیمت 12 هزار تومان از سوی خلیفه‌گری ارامنه تهران منتشر شد.