کتاب «ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم» را غلامرضا علی‌بابایی مترجم شناخته شده حوزه تاریخ و سیاست که در سال 1396 درگذشت به فارسی برگردانده است و نشر اختران همانند کتاب پیشین ونسا مارتین، آن را به بازار عرضه کرده است.
این کتاب دو درونمایه اصلی دارد. کتاب از یک‌سو به ارزیابی نقش اسلام و سکولاریسم در انقلاب مشروطه می‌پردازد و از سوی دیگر متمرکز بر روند شکل‌گیری میل به مشروطه خواهی در برخی ایالات ایران نظیر آذربایجان، اصفهان و بوشهر، به مباحثی که در رابطه با اسلام و سکولاریسم در این ایالات شکل گرفته بود می‌پردازد.
به گفته نویسنده، شیوه او در کتاب تا حدی متاثر از شیوه ادوارد براون در کتاب انقلاب است. به اعتقاد او: «طیف وسیعی از منابع نشان می‌دهند که مردم در کل حرکت مشروطه را انقلابی شیعی می‌دانستند و در عین حال آگاه بودند که این انقلاب متضمن یک نظام جدید حکومتی است که پاسخگویی بیشتر، انضباط و عدالت را جایگزین حکومت خودکامه استبدادی می‌کند.» (7)
به اعتقاد مارتین، با توجه به اینکه ایران کشوری به تمام معنا شیعه بوده است، طبیعی است که انقلاب آن به زبان مذهب باشد. در واقع طیف وسیعی از مردم از سکولاریسم چیزی نمی‌دانستند و طرفداران سکولاریسم تعدادی محدود بودند که اغلب آنها را روشنفکران و نخبگان تجاری جهان‌دیده تشکیل می‌دادند.
او درباره نقش علما در آن بازی زمانی نیز معتقد است: «علما بسیار پرنفوذ بودند، نه فقط به خاطر نقشی که در اسلام داشتند، بلکه به این دلیل که مردم از وجود آنها استفاده می‌کردند تا با دولت به چانه‌زنی نشسته و بر ضد آن به اعتراض برخیزند.» (8)
تاکنون پژوهش‌های قابل توجهی درباره جنبه‌های مذهبی و دینی حرکت ایران به سمت مدرنیته و نقش علما در این فرآیند صورت گرفته ولی این پژوهش‌ها به ویژه در جوامع آکادمیک انگلیسی زبان بیشتر بر تهران متمرکزند. البته هستند پژوهشگرانی مانند براون، کسروی و ژانت آفاری که تبریز را هم مدنظر قرار می‌دهند و برای تحولات آن اهمیت قائل می‌شوند.
پژوهشگرانی نیز به طور جداگانه به دیگر ایالات ایران نظیر اصفهان و مازندران پرداخته‌اند ولی مزیت کتاب حاضر تمرکز بر تحول ارتباط میان دین و سکولاریسم در گستره‌ای وسیع از ایالات ایران است. این تمرکز، امکانی برای مقایسه میان روند تحول در اقصی نقاط ایران فراهم می‌سازد و بخش عمده‌ای از اهمیت کتاب به همین مزیت بازمی‌گردد. به ویژه توجه به تحولات دوران مشروطه در شهرهای شیراز و بوشهر اهمیت این کتاب را دوچندان می‌کند.
سابقه پژوهشی ونسا مارتین او را تبدیل به پژوهشگری ساخته که بر مقوله توسعه اجتماعی ایران تمرکز دارد و این سابقه نمود خود را در منظری که او نسبت به پژوهش در حوزه قاجاریه اتخاذ کرده نیز نشان داده است. توجه به اقوام، گروه‌ها و شهرهای در حاشیه‌مانده از جمله رویکردهای پژوهشی ونسا مارتین است. در کتاب دوران قاجار او به سراغ وضعیت بردگان در دوران قاجار رفته بود و در اثر فعلی نیز توجه به تاریخ اجتماعی شهری نظیر بوشهر جالب توجه است.
به اعتقاد مارتین کشمکش اصلی بین اسلام و سکولاریسم در دوره مشروطه، بر سر این مسئله بود که قانون اساسی تا چه حد باید جایگزین شریعت شود، زیرا قرار بود که بخشی از شریعت در دادگاه‌های سکولار مورد استناد قرار بگیرد. او معتقد است اینکه قانون جدید تا چه حد با اسلام سازگاری داشته باشد، بحثی بوده که ذهن ایرانیان را تا عصر حاضر به خود مشغول داشته است و به خصوص در سال 1357 اهمیت خود را نمایان ساخته است.
بر مبنای دستاوردهای این پژوهش، بسیاری از علمایی که در جنبش اصلاحی ایران در دوران مشروطه و پس از آن حمایت میکردهاند، از مفهوم قانون اساسی به عنوان یک نظام معتبر حقوقی-قضایی پشتیبانی می‌کردند، نظامی که می‌شد رابطه شاه و مردم را به درستی بر مبنای آن تنظیم کرد. با این وصف، در آن زمان بسیاری از علمای معتبر چه در تهران و چه در ایالات بر این باور بودند که قانون جدید باید از برخی جهات اصول شریعت و ارزش‌های اسلامی را به رسمیت بشناسد.
کشمکش بر سر قانون در تهران و تبریز بدتر از همه‌جا بود و چنان‌که خواهیم دید، این موضوع به منبع جدی و روزافزون اختلاف بدل شد. بر پایه این اختلاف، در شهرهای مورد پژوهش در کتاب حاضر (یعنی تبریز، اصفهان، شیراز و بوشهر) جمعیت‌های اسلامی که نه‌تنها دستور کار اسلامی و حقوقی خود را داشتند بلکه سازمان و مقررات لازم برای نیل به آن را هم تدارک دیده بودند سربرآوردند.
دوره مورد پژوهش در این کتاب سال‌های 1896 تا 1908 میلادی را دربرمی‌گیرد. 1896 مصادف با جلوس مظفرالدین شاه بر تخت سلطنت است. پادشاهی که ونسا مارتین او را «بسیار لیبرال» می‌خواند. پایان این دوره (1908) نیز آغاز استبداد صغیر، با به توپ بستن مجلس به دستور کلنل لیاخوف است. در دوره استبداد صغیر نفوذ گروه‌های محلی در جای جای ایران بیشتر و بیشتر شد. جنبش‌های رادیکال سوسیالیستی در شمال و شمال غرب و ایالات بختیاری و قشقایی در جنوب ایران قدرت و نفوذ یافتند. به گفته مارتین این بازه زمانی دوازده ساله دوره شکل گرفتن شکاف میان دین و سکولاریسم در ایران است و اهمیت بررسی دقیق فعل و انفعالات آن در ایالت‌های شمالی، مرکزی و جنوبی ایران از همین ویژگی ناشی شده است.
کتاب در دو پاره به مخاطب عرضه شده است. پاره اول که فرارسیدن انقلاب نام گرفته است سال‌های 1896 تا 1906 را شامل می‌شود. فصل اول کتاب به زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شکل‌گیری نهضت مشروطه اختصاص دارد و در فصل دوم مقوله‌ها و مفاهیمی نظیر اسلام، سکولاریسم و مدرن‌سازی مورد مداقه قرار گرفته‌اند. چهار فصل بعدی پاره اول هر یک به یکی از شهرهای مورد پژوهش اختصاص دارد.
شکل‌گیری اقتصاد شهری و کمرنگ شدن ساخت‌های سنتی اجتماعی در تبریز در فصل سوم، اصلاحات در شیراز و بازتعریف رابطه میان مردم و قوام‌الملک در این شهر در فصل چهارم، فعل و انفعالات میان نخبگان مذهبی و به ویژه آقانجفی و برادرش آقا نورالله از یک سو و ظل‌السلطان از سوی دیگر در اصفهان در فصل پنجم و در نهایت برآمدن معین‌التجار در بوشهر و شکل‌گیری ساخت توسعه و اصلاح در منطقه جنوب در فصل ششم مجموع مطالب پاره اول کتاب را شکل می‌دهد.
پاره دوم کتاب نیز به دوره اول مجلس شورای ملی (1906 تا 1908) اختصاص دارد. در فصل هفتم کتاب مقولاتی نظیر تکوین مشروطیت، شکل‌گیری حکومت‌های محلی و نقش اسلام در آنها مورد توجه قرار گرفته است. فصل هشتم کتاب تمرکز خود را بر تبریز گذاشته است و شکل‌گیری رادیکالیسم سوسیالیستی در این شهر و پدید آمدن مبارزات طبقاتی در این شهر و همچنین موضع علمای اسلامی نسبت به این وضعیت را بررسی کرده است. فصل نهم کتاب نیز به کشمکش نخبگان و سیاست‌های مردمی در شیراز و جایگاه اسلام در این فعل و انفعالات اختصاص دارد. در فصل نهم ظهور اسلام‌گرایی در اصفهان تحت لوای حاج آقا نورالله مورد توجه قرار گرفته است و در نهایت فصل یازدهم کتاب به رویکرد مصلحت‌اندیشانه تجار ذی‌نفوذ در بوشهر و رشد فعالیت‌های اسلامی در این شهر می‌پردازد.
کتاب ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم نوشته ونسا مارتین را نشر اختران با ترجمه غلامرضا علی‌بابایی در 422 صفحه و با قیمت پنجاه هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.
نظر شما