گرچه در دوره معاصر تقریباً نشان جوانمردان که در آیین‌های پهلوانی و چند فرقه درویشی خلاصه شده بود، از میان رفت اما رساله‌های جوانمردی از جمله میراث‌های فرهنگ ملی ماست. چنان‌که از رساله‌های جوانمردان برمی‌آید، جوانمردی از پدیده‌های بزرگ و کم‌وبیش فراگیر اجتماعی و رساله‌های جوانمردان از مدارک باارزش تاریخ در ایران و تا حدی در همه سرزمین‌های اسلامی است.
از سوی دیگر بخشی از تصوف ما با نام جوانمردی مشهور شده است. جوانمردی همچون شاخه سیاسی تصوف، نامی همگانی و در نتیجه نادرست برای شماری فرقه، از فرقه‌های صوفیانه تا قلندرانه و رندانه شده است که گاه فقط همانندی ظاهری دارند و برخی حتی این همانندی را هم ندارند. این کاربرد سابقه ندارد و در گذشته جوانمردی فقط برای فرقه‌ای صوفیانه و ویژه اهل حرفه به کار می‌رفته است.
نویسنده در این کتاب کوشیده است تا نشان دهد که رساله‌های جوانمردان از جمله نتایج و دنباله آن سیاستی در تاریخ ایران است که پس از دوره اشکانی و با رشد شهرنشینی و صنعت‌گرایی می‌خواسته است نیروی کار و اهل حرفه شهری در ایران از دید و فرمان و دایره حکومت بیرون نرود و سر خویش نگیرد. این کوشش به شکل دیگری و نه به شکل جوانمردی، در دوره ساسانی هم صورت گرفته بود.
همه نشانه‌ها در رساله‌های جوانمردان با توجه به اینکه هدف آنها جذب اهل حرفه است، ما را به این نتیجه می‌رساند که وضعیت اهل حرفه از دوره‌ای بررسی شود که مقدمه تاریخ ایران در دوره اسلامی است؛ به‌ویژه که این دوره، یعنی دوره ساسانی، پدر واقعی دوره اسلامی است و از این لحاظ تفاوتی میان این دو نیست. می‌توان گفت که با تحول ایران از دوره ساسانی به اسلامی، فقط نام خدا، کتاب، پیامبر و دین عوض شد و احکام ساسانی در خصوص کار و وظایف اهل حرفه تقریباً دست‌نخورده ماند.
این احکام را کمتر به زبان عربی می‌نوشتند و پس از پدیدآمدن آرامش، بیشتر آنها را به فارسی می‌نوشتند؛ زیرا تغییر دین چندان تغییری در بافت اجتماعی پدید نیاورد و نظام قبیله‌ای و زندگی مبتنی بر غارت و نظام طبقاتی پیشرفته‌ای در بازمانده جاها ادامه یافت. در ایران بود که به دنبال دوره ساسانی و با ادامه رشد شهرها، به عصر زرین تمدن اسلامی رسیدیم.
مسئله مهم درباره رساله‌های جوانمردان، چگونگی خوانش و گزارش درست آنها از آغاز انتشار در دوره معاصر تاکنون است. بیشتر مصححان و شارحان از سویی تفسیرها را به جانب تصوف، اخلاق و اندیشه‌های آرمان‌خواهانه کشانده‌اند و با آمیختن اندیشه‌های صوفیانه و عارفانه با هرچه در تاریخ ما عیاری، جوانمردی و فتوت نام گرفته، درست مانند خود رساله‌ها، ما را از فهم درست و نقش تاریخی عیاری و جوانمردی و به‌ویژه نهضت و رساله‌های جوانمردی محروم کرده‌اند.
در این کتاب درباره فرقه‌های جوانمردی گوناگونی صحبت شده و نویسنده هدف خود از نوشتن کتاب را اینگونه بیان می‌دارد: «1. اگر به بسیاری از فرقه‌ها می‌پردازم برای آن نیست که همه فرقه‌ها را از یک جنس می‌شمارم، بلکه به این سبب است که رابطه آنها را با جوانمردی و تصوف روشن کنم؛ 2. تناسب را رعایت نکرده‌ام؛ چراکه در پی فراهم آوردن گزارشی همه‌جانبه از همه جوانمردان نیستم. هدف من نشان دادن نقش تاریخی آنان است به صورت کلی و درباره برخی از آنها لازم بود که نکات ویژه‌ای گفته آید که چنان کرده‌ام.»
نویسنده پس از پرداختن به ساختار کار و پیشه در دوران ساسانی، به وضعیت اهل حرفه در دوران اسلامی می‌پردازد و با بهره‌گیری از مفاهیمی که در رویکردهای جامعه‌شناختی مارکسیستی مورد توجه هستند به مقوله «بت‌وارگی کالا و بندگی تولیدکننده» در ساخت حرفه و فن دوره اسلامی می‌پردازد.
پس از آن توجه نویسنده بر فرقه‌های صوفیانه متمرکز می‌شود و مقوله عیّاری و عیّاران را تحت سایه بحث تصوف مورد مداقه قرار می‌دهد. حروفیان، درویشان، درویشان عجم، قلندران، خاکساران، سربداران و... مباحثی هستند که در این قسمت مورد توجه هستند.
پس از آن نویسنده تمرکز خود را بر رسالات جوانمردی می‌گذارد و به توضیح انواع این رسالات، ویژگی‌های و کارکرد آنها می‌پردازد. فتوت‌نامه‌های امیرالمومنین، کسب‌نامه نعلین‌دوزان، رساله‌های دهقانی، قلندرنامه‌ها و... از جمله انواع رسالات جوانمردی هستند که در کتاب به آنها پرداخته شده است.
همچنین در پایان کتاب متن تصحیح شده چند رساله جوانمردی آورده شده تا خواننده نسبت به مطالب کتاب، آشنایی عینی‌تری پیدا کند. یکی از این رساله‌ها، «رساله ناقص کفش‌دوزان، نسخه دانشگاه اوپسالا» نام گرفته است و در کنار آن چند فتوت‌نامه نیز در کتاب منتشر شده است.
کتاب «جوانمردان در تاریخ» نوشته علی حصوری را نشر پردیس دانش در 220 صفحه و با قیمت 35 هزار تومان در سال 1398 منتشر شده است.
نظر شما