از آنجا که وضعیت زنان در هر دوره‌ای با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوره متفاوت با دیگر ادوار تاریخی است و با توجه به نقش زنان در جامعه که البته در موارد بسیاری آگاهانه یا ناآگاهانه، نادیده گرفته شده است، بررسی وضعیت زنان در هر یک از این دوران‌ها ضمن آگاهی و اطلاع نسبت به وضعیت نیمی از پیکره جامعه انسانی می‌تواند گویای شرایط اجتماعی و فرهنگی آن عصر و نگرش نسبت به آن باشد. چراکه باتوجه به نگرش و رفتاری که نسبت به زنان در جامعه وجود دارد، خواسته یا ناخواسته تمامی جامعه تحت تأثیر آن قرار گرفته و نوع این نگرش می‌تواند ثمرات و نتایج متفاوتی داشته باشد.
نوری‌مجیری در این اثر تاکید می‌کند که قبول بنیان‌زیستی تقسیم کار جنسی منجر به تخصیص خانه‌داری به زنان و وابسته‌شدن آنها به حوزه خصوصی و فعالیت اقتصادی در جامعه به مردان شده است. این تقسیم کار باعث رانده‌شدن زنان به‌سوی انجام امور خانه شده است که با طبیعی انگاشتن این نقش به بررسی جهانی که زنان ساکن آن هستند نیز نپرداخته‌اند.
در همین راستا مولف نمایاندن روش‌های ستم بر زنان و استثمار آنان به دست جامعه مردسالار عصر صفوی را هم یکی از راه‌های مهم نمایاندن فرودست‌کردن زنان می‌داند و می‌گوید، فرودستی زنان طبیعی نیست بلکه به طور اجتماعی ساخته و پرداخته شده است. او البته این مورد را هم مورد توجه قرار می‌دهد که منابع مورد نظر در این دوره بیشتر به صورت تاریخ عمومی است و سفرنامه‌ها نیز اگرچه با دیدی متفاوت به مسائل تاریخی ایران نگریسته‌اند اما در ارتباط با موضوع زن بدلیل حرمت ورود به جامعه زنان به اندازه کافی دستمایه برای تالیف تاریخی خاص درباره زنان برای ما فراهم نیاورده‌اند و به همین دلیل مطالعه تاریخی زنان از نظر جامعه‌شناختی چندان ساده به نظر نمی‌رسد. هرچند که ممکن است بررسی رفتار و کردار برخی زنان مشهور خاندان سلطنتی به عنوان عضوی از جامعه زنان، تحقیق در مورد موضوع مورد نظر را تا حدی آسان کند و تصویری از زنان آن دوره در زمینه روان‌شناختی در اختیار ما بگذارد.
نویسنده درباره محدودیت‌ها و تنگناهایی که زنان در عصر صفوی با آن مواجه بوده‌اند نیز نوشته است: «پس از روی کار آمدن صفویان در ایران به دلیل رواج تعصب دینی وضعیت زنان رو به وخامت نهاد. محدودیت‌ها و تنگناهای بسیاری بر سراسر زندگی آنان سایه افکند و موقعیت اجتماعی زنان در حد بسیاری زیادی به خصوص در نزد بزرگان و اشراف کاهش یافت. روبنده بر روی انداختن و چادر به سر کردن به شدت تشویق شد و زنان، به‌خصوص زنان بزرگان و اشراف از بیرون آمدن از خانه منع شده و تنها در شرایط و مواقع خاص به این کار قادر بودند. تمام مشغولیات و سرگرمی زنان در خانه محدود به خوردن، پختن و بچه زائیدن بود.»
او همچنین تاکید دارد که با توجه به گسترش وسیع حرمسراها در این دوره هرکس توانی داشت به قدر ثروت و مال به گردآوری زنان و کنیزان می‌پرداخت و این امر به شدت بر موقعیت و مقام چنین زنانی تأثیر منفی می‌گذاشت. حرمسراها به خصوص حرمسرای شاهی مملو از دختران و زنان زیبارویی بود که بدون توجه به ملیت و دین و مذهبشان از سراسر کشور گردآوری شده بود، بدون آنکه راضی به حضور در چنین مکانی باشند.
درواقع به دلیل تعدد زوجات، بازار حسد و رقابت و گرایش به خرافات بسیار گرم بود و سلاطین صفوی، این زنان بخت برگشته را چون اسیری در جهت امیال مقاصد خود می‌کشاندند و حتی در مواقع لزوم به دیگران می‌بخشیدند. البته این شرایط بیشتر اختصاص به زنان طبقات شهری و اشرف و حرمسراها داشت و زنان روستایی و ایلی و طبقه متوسط شهری کمتر در آن قید و بندها قرار داشتند و از آزادی بهتری برخوردار بودند و شوهرانشان معمولاً به یک زن قناعت کرده و فرصت و مجال عشرت‌طلبی را نداشته و این زنان نیز از موقعیت بهتری نزد شوهرانشان برخوردار بودند.
هرچند نوری‌مجیری این را هم یادآوری می‌کند که در این دوره نیز با تمام محدودیت‌ها و مظالمی که به زنان روا می‌شد، زنانی نیز بودند که در حرمسراها به کسب علم و هنر پرداخته یا به انجام امور خیریه اقدام می‌کردند. اگر چه به قطع یقین زنان بسیاری نیز بودند که عرصه‌های مختلف علمی و هنری و عام‌المنفعه تلاش می‌کردند و نامی نیز از آنان باقی نمانده است. همچنین زنان بسیاری در این دوره بودند که با سیاست و کیاست خود مردان قدرتمندی را به سوی اهداف سیاسی و اجتماعی مورد نظر خود هدایت کردند زنانی که به خصوص در حرمسرای شاهی نقطه عطفی در تاریخ ایران این دوره بوده‌اند.
به عبارت دیگر از دید نویسنده اگرچه در این عصر تلاش بسیار شد که زنان از حضور در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی دور گردند و زیر نقابی پنهان بمانند و گوشه‌نشین خانه و حرمسرا شوند، اما چون همیشه زنان بسیاری، موجودیت خویش را در شئون مختلف به اثبات رسانیده و آن فروغ معنوی و کمالات خود را به صورت‌های مختلفی متجلی کردند و بسیاری از آنان همپای مردان برجسته این دوره بودند و نامی به بزرگی از خود به یادگار گذاشته تا درس و الگویی باشند برای زنان ایرانی که می‌توانند در هر شرایطی کمالات معنوی خود را بروز دهند. سنت زیبای وقف در میان ایرانیان همیشه دارای اهمیت و جایگاه ویژه‌ای بوده است و در عصر صفوی نیز پیوندی عمیق با ساختار دینی جامعه داشته است.
نوری‌مجیری حضور زنان در عرصه اجتماعی در دوره صفوی را بسیار حائز اهمیت ارزیابی می‌کند و یکی از راه‌های ظهور حیات اجتماعی زنان مشارکت عمیق آنها در امور خیریه و عالم المنفعه می‌داند. حضور و فعالیتی در عرصه اجتماعی و مذهبی که با وجود محدودیت‌های شدید اجتماعی آن دوران در نظر او بسیار قابل توجه است.
مولف روایت می‌کند: «گاه این محدودیت‌ها چنان است که قانون نیز آنها را از حضور در جامعه و بیرون آمدن از خانه منع می‌کرد ولی با این وجود زنان این عصر به امور عام‌المنفعه و خیریه از جمله اوقاف علاقه خاصی نشان می‌دادند و هدف اکثریت آنها از این اقدام ارضای روحیه دینی و کمک به دیگران بوده است و گاه به دنبال کسب آرامش درونی در دنیا و آخرت و یا حاکمیت وجدان اخلاقی به این عمل دست می‌زدند ولی نباید منکر شد که گاه اتفاق می‌افتاد که بعضی زنان با اهداف سیاسی یا اقتصادی دیگری مثل ترس از پرداخت مالیات و یا حفظ دارایی‌هایشان در میان خانواده به این عمل اقدام می‌کردند.»
نهایتا نوری‌مجیری نتیجه‌گیری می‌کند که زن مسلمان عصر صفوی با تمامی مشکلات با ارج نهادن به اعتقادات مذهبی و حفظ حریم حیا و تقوا، در ارتباط با دیگران در عرصه‌های مختلف همواره در اجتماعی که تلاش مردان آن محدودیت و مهجوریت زنان بود زیباترین و خالص‌ترین عشق‌ها را تجربه کردند و بی‌تردید موقوفات آنها تأثیرات به‌سزایی در سلامت جامعه و رشد و پیشرفت آن داشته است و زنان این عصر هرگز به خود اجازه ندادند تا محدودیت‌ها مانع رشد و بالندگی آنها باشد.
سرفصل‌های هفت‌گانه کتاب نیز عبارتند از: خاستگاه دولت صفوی از شاه اسماعیل تا شاه سلطان حسین صفوی (۹۰۵ ـ ۱۱۳۵ هـ.ق)، نگاهی گذرا به وضعیت زنان در ادوار مختلف، وضعیت اجتماعی زنان در جامعه عصر صفوی، وضعیت سیاسی زنان در جامعه عصر صفویف وضعیت فرهنگی ادبی و هنری زنان در جامعه عصر صفوی و وضعیت اقتصادی و عمرانی زنان در جامعه عصر صفوی.
«زن در عصر صفوی» تالیف مهرداد نوری‌مجیری در ۱۹۰ صفحه و شمارگان ۱۰۰۰ نسخه از سوی انتشارات ندای تاریخ منتشر شده است.
نظر شما