به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، دبیرخانه همایش‌ها و همکاری‌های علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، با همکاری موسسه نگارستان اندیشه و انجمن زبان‌شناسی، همایش «مروری بر پژوهش‌های نسخه‌شناسی اوستا» به همراه بزرگداشت پروفسور آلبرتو کانترا، استاد نسخه‌شناسی دانشگاه برلین و رئیس دپارتمان زبانشناسی تاریخی دانشگاه سالامانکا در اسپانیا، همچنین رئیس آرشیو دیجیتالی اوستا را شنبه 13 مهر در تالار استاد باستانی‌پاریزی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار کرد. 

کتایون مزداپور، زبان‌شناس و پژوهشگر زبان‌های باستانی، فرزانه گشتاسب، دکترای فرهنگ و زبان‌های باستانی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی حضور داشتند و محمود جعفری‌دهقی، محمدرضا محمدی، سوسن اصیلی، سالومه غلامی و بهرام برومند آمین سخنران‌های این همایش را تشکیل دادند و علی شهیدی نیز دبیری نشست را برعهده داشت.



ابتدا سوسن اصیلی، مدیر بخش نسخ خطی و مرکز اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران گفت: نسخه خطی وندیداد دارای متن کامل و متن کامل ويسپرد و بخش اصلی يسناست. حاشيه‌ دست‌نويس نيز به زند نوشته شده است. كاتب دست‌نويس ونديداد شناخته شده است و از دستبردهای زمان به دور مانده بنابراین از ارزش بسياری برخوردار است. روشن بودن شناسنامه‌ كتاب و اينكه از زمان كتابت تاكنون در خانواده‌ای از موبدان نگهداری شده، نه تنها اصيل بودن دست‌نويس ونديداد را نشان می‌دهد، بلكه بر ارزش و اهميت آن می‌افزايد.

وی افزود: این نسخه خطی تاریخ کتابت ندارد و بر اساس تاریخ وفات در نسخه تاریخ کتابت باید پیش از 1068 هجری قمری باشد. این نسخه از دستور بهرام است که در انتهای آن مهر بیضی شکل موبد کیومرث جهانبخش به چشم می‌خورد. ابتدای نسخه افتاده ولی در انتها کامل است.

مدیر بخش نسخ خطی و مرکز اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران گفت: یکی از ویژگی‌های نسخه مرمت‌های سنتی است که در این نسخه‌ها صورت گرفته است. روی برخی کلمات یک تکه کاغذ زده شده و سپس مرمت شده است. در بیشتر صفحات نسخه‌ها کاغذ جدیدی چسبانده شده است.

اصیلی گفت: نسخه دیگر وندیداد که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است به خط مهربان انوشیروان بهرام شاه کتابت شده و دارای 9 تصویر در برخی از فرگردها است. این نسخه نیز آغازش افتاده ولی سرانجام دارد و در سال 1304 یزدگردی کتابت شده است و کاتب نسخه را به سفارش رستم انوشیروان بهمنیار نوشته است. این نسخه را سال 1380 از همسر خانم خدابخشی خریداری کردیم و نسخه‌ای است که در خانواده موبدان نگهداری می‌شده و دارای ارزش بسیاری است. این نسخه از وندیداد سال 1392 در حافظه جهانی به ثبت رسید.

وی ادامه داد: شباهت‌هایی که بین این نسخه و دو نسخه دیگر وجود دارد این است که وقتی این نسخه به دست ما رسید بسیار آسیب دیده بود و به بخش مرمت انتقال یافت و وقتی شروع به برداشتن کاغذ‌هایی کردند که بر این نسخه‌ها چسبانده بودند کلمه‌هایی مشاهده شد که با کلمه‌های زیر کاغذ فرق می‌کرد شاید هم این کلمه‌ها به دلیل گویش‌های مختلف تغییر کرده است.



سپس سالومه غلامی، پژوهشگر اوستاشناس دانشگاه گوته فرانکفورت آلمان نیز در سخنانی به دستاوردهای نوین در دانش نسخه‌شناسی اوستا اشاره کرد و گفت: نسخه‌های اوستا از چند جهت برای ما اهمیت دارند؛ نخست این‌که تنها سند زبان اوستایی هستند. دوم این‌که نسخه‌ها شیوه اجرای مراسم مذهبی و دینی را توسط موبدان نشان می‌دهد که امروزه هم زنده و در جریان است. همچنین در انجامه‌ها و سالنماهای خود حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره کاتبان و خاندان‌های زرتشتی هستند.

وی ادامه داد: نسخه اوستا مانند دفترچه خاطرات افرادی است که نسخه‌ها را دیده  و یادداشت‌های بسیاری روی آن نوشته‌اند. مانند قراردادها، تاریخ تولد و مرگ افرادی که در خانواده‌های زرتشتی زندگی می‌کردند.

غلامی به قدیمی‌ترین نسخه‌های اوستا نیز اشاره کرد و گفت: قدیمی‌ترین نسخه‌هات اوستا در هند و ایران یافت شده است. قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار به دوره صفویه اختصاص دارد. همچنین قدیمی‌ترین نسخه خطی یسنا و ویسپرد در موزه وزیری یزد نگهداری می‌شود. این نسخه از موبد تیرانداز دزدیده شد و در بازار یزد فروخته شده است.

وی افزود: نظریه‌های جدید در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم درباره اوستا آغاز شد. نخست انتقال شفاهی متن اوستا پیش از نوشته شدن به خط اوستایی بود. سپس مشخص شد نسخه‌ها کپی دقیق از نسخه ساسانی نیستند. همچنین نسخه‌های اوستا بازتاب اجرای شفاهی مراسم در زمان نوشتن نسخه هستند. از اوستاپژوهانی که به ایران و هند سفر کردند می‌توان به وسترگارد، ادوارد براون و ویلیام جکسون اشاره کرد.

این پژوهشگر اوستا به بازتاب نظریه‌های شخصی و تئوری‌های این دو پژوهشگر نیز پرداخت و گفت: نگارش اوستا پیش از دوره هخامنشی و انتقال شفاهی آن تا اوایل دوره ساسانی، اوستای دوره ساسانی از بین رفته و شمار کمی رونوشت از آن باقی مانده که بعدها در یزد و کرمان پیدا شدند. همچنین همه نسخه‌های موجود به یک نسخه برمی‌گردند.

وی به دیدگاه‌های دیگر اوستاپژوهان نیز اشاره کرد و گفت: هومباخ معتقد بود که یک نسخه واحد منشا همه نسخه‌های وندیداد است. هوفمان بر پایه تدوین گلدنر پژوهش‌های خود را آغاز کرد و بر این باور بود که در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم میلادی یک نسخه از هر مراسم وجود داشت: یک یسنا، یک وندیداد و یک ویسپرد. نظریه هوفمان مورد توجه اوستاشناسان در قرن بیستم قرار گرفت. دلیل رد نظریات و شکل‌گیری نظریات جدید این بود که کشف شمار زیادی نسخه‌های اوستا در ایران که در نگارش اوستا مورد استفاده قرار نگرفته بود.

غلامی به نسخه‌‌های خطی اوستا اشاره کرد و گفت: نسخه‌هایی که متعلق به خاندان‌های زرتشتی است و برای فروش یا عکسبرداری ارائه می‌شوند و خانواده‌ها از اهمیت نسخه باخبر هستند. نسخه‌هایی که در انبار و زیرزمین‌ها در حال از بین رفتن هستند. همچنین نسخه‌هایی که از منازل خالی از سکنه زرتشتیان در محله دستوران ربوده می‌شوند و به فروش می‌رسند. نسخه‌هایی که در دست دلالان و سوداگران عتیقه می‌افتد و همچنین نسخه‌هایی که در سازمان‌ها و نهادها از چشم پژوهشگران دور می‌ماند.

وی همچنین به کاربرد نسخه‌های جدید اوستا در پژوهش‌های اوستاشناسی پرداخت و گفت: تدوین جدیدی از اوستا بر پایه نسخه‌های جدید کشف شده از ایران، ارائه نظریات جدید بر پایه تحلیل‌های زبانشناسی انجام گرفته بر روی نسخه‌ها در رابطه با گویش‌شناسی اوستا، تغییر در نظریات گویش‌شناسی اوستا، تغییر در نظریات زمان و مکان نگارش اوستا و تغییر در شیوه و ساختار برگزاری مراسم کاربرد نسخه‌های جدید اوستا در پژوهش‌های اوستاشناسی است.

این اوستاشناس به مساله بسیار مهمی نیز اشاره کرد و گفت: از سال 2011 تا به امروز بیش از صد نسخه اوستا در ایران کشف شده است که تعداد 40 نسخه تنها در سه سال اخیر پیدا شده است.


سپس بهرام برومند امین، پژوهشگر نسخه‌های خطی و اوستا نیز در سخنانی به دلنوشته‌های کاتبان در دست‌نویس‌های اوستا اشاره کرد و گفت: در گوشه و کنار نسخه‌ها یادداشت‌های بسیاری نوشته شده است. این‌ها را بیشتر دلنوشته نامیده‌ام زیرا این نوشته‌ها ارتباطی به متن اصلی ندارند و در طول زمان به این نسخه‌‌ها افزوده شده است. برخی توسط کاتبان اولیه نسخه نوشته شده‌اند و برخی نیز توسط مالکین بعدی نسخه‌ها تحریر شده است.

وی افزود: برخی از کاتبان در مراسم آیینی و دینی از این نسخه‌ها استفاده می‌کردند و یادداشت‌هایی بر آن می‌نوشتند که در مراسم این عبارت را دوبار یا سه بار بخوانید. تعداد این دلنوشته‌ها و یادگاری‌نویسی‌ها بسیار زیاد است که به تبار کاتب نیز اشاره شده است. ثبت تاریخ تولدها، مرگ‌ها و همچنین نسب کاتبان در این نسخه‌ها بسیار زیاد است. همچنین شکل‌نوشته‌هایی مانند پرندگان و حیوانات اساطیری در این نسخه‌ها فراوان است که نیاز به بازبینی دارند.

وی به اهمیت مطالعه نوشته‌های غیرمرتبط با متن نسخه نیز اشاره کرد و گفت: دستیابی به اطلاعات اول در خصوص تاریخ تولد و وفات برخی از کاتبان دست‌نویس، آشنایی با نسب‌نامه‌های کاتبان زرتشتی، آشنایی با نام و زمان برخی از صنعتگران حوزه نسخه‌‌ خطی، بررسی کاربرد احتمالی تصاویر انتزاعی و ارتباط آن با متن با اجرای مراسم آیینی، آشنایی با ادبیات و گویش زردشتی منتقل شده توسط متن‌های باقی‌مانده و دسترسی به برخی از روایت‌های اشعار شاعران یا بعضی از مصرع‌های فراموش شده اهمیت این دلنوشته‌ها و یادگاری‌نویسی‌ها را صدچندان می‌کند.

وی در یک نتیجه‌گیری کلی از سخنانش گفت: در حاشیه این نسخه‌ها یادداشت‌های مرتبط با دستور قرائت یا راهنمای اجرای مراسم، یادگاری‌نویسی و اشاره به نسب کاتب یا مالک نسخه، ثبت تاریخ‌های تولد، ثبت تاریخ‌های وفات، ذکر نام سفارش‌دهنده یا مالک نسخه، همچنین اشعار شاعران بزرگ نظیر حافظ و سعدی و یا شاعران زردشتی یا اشعار خود سروده شده‌اند. ارایه پند و اندرزهای اخلاقی، ایراد توصیه‌های پزشکی و تصاویر انتزاعی مشاهده شده است.

سپس محمدی، مدیرعامل بنیاد دست نوشته‌های کهن نیز سخنانی درباره نسخه‌های خطی کهن مطرح کرد.



در پایان نیز آلبرتو کانترا، استاد نسخه‌شناسی دانشگاه برلین و رئیس دپارتمان زبانشناسی تاریخی دانشگاه سالامانکا در اسپانیا سخنانش را به انگلیسی ارائه کرد. کانترا، رئیس پروژه مرکز آرشیو دیجیتالی اوستا است که با هدف گردآوری و تطبیق نسخه‌های خطی اوستا راه‌اندازی شده است.

باتوجه به اینکه آخرین ویرایش موجود اوستا توسط گلدنر‌، پژوهشگر آلمانی در قرن ۱۹ میلادی صورت گرفته است و البته به دلایلی چون در دسترس نبودن برخی نسخ اوستا در زمان گلدنر، بررسی نکردن اصل بسیاری از نسخ و استفاده از کپی‌های جمع‌آوری شده، اشتباهاتی که ناخودآگاه در این بررسی صورت گرفته است و تفاوت روش بررسی نسخ خطی در حال حاضر نسبت به قرن ۱۹، پروفسور آلبرتو کانترا تصمیم به ایجاد مرکز آرشیو دیجیتالی اوستا گرفته است تا به جمع‌آوری و نسخه‌برداری از نسخه‌های اوستا به صورت دیجیتالی بپردازد و آن را برای عموم پژوهشگران منتشر کند، همچنین بدین ترتیب بررسی نسخه‌های دیجیتالی توسط نرم افزارها آسان‌تر انجام می‌شود.