حمیدرضا پورقاسمی، دانشیار رشته مهندسی منابع طبیعی محیط‌زیست دانشکده کشاورزی شیراز به تازگی موفق به دریافت عناوین مذکور شده است و در حال حاضر عضویت آکادمی علوم جهان را در اختیار دارد و به عنوان پنج دانشمند برتر زیر چهل سال انتخاب شده است. عمده پژوهش‌های وی درباره بلایای طبیعی که ناشی از دخالت‌های انسانی است، بیشترین تاکید این پژوهشگر در تحقیقاتش درباره زمین لغزش، آتش‌سوزی جنگل، سیل، فرونشست زمین و فرسایش خاک است.
وی حدود 120 مقاله با نمایه ISI در مجلات بین‌المللی چاپ کرده و 40 تا 50 مقاله فارسی با نمایه ISC به چاپ رسانده است. همانگونه که گفته شد؛ مطابق گزارش سایت گوگل اسکولار حمیدرضا پورقاسمی رتبه 47 را در این سایت داراست و تعداد کل استنادها به تحقیقاتش به عدد 6600 می‌رسد که می‌تواند برای یک پژوهشگر زیر چهل سال در یک مقیاس جهانی قابل توجه باشد. این دانشمند در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران درباره نحوه دسترسی به اطلاعات برای پژوهشگران ایرانی معتقد است: یکی از مولفه‌های مهم برای هر پژوهشگری روند دسترسی به اطلاعات و یافته‌های علمی در سراسر دنیاست. متاسفانه در کشور ما دریافت اطلاعات برای پژوهشگران به سختی انجام می‌شود و افراد برای این منظور نیازمند صرف زمان و هزینه مالی هستند. شرح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
ابتدا یک معرفی از آکادمی علوم جهان بفرمایید؛ اینکه روال عضویت دانشمندان در این آکادمی چیست و چه فرآیندی را دنبال می‌کند؟
آکادمی علوم دنیا در سال 1983 در کشور ایتالیا، شهر تریست به افتخار پروفسور محمد عبدالسلام دانشمند مسلمان پاکستانی و برنده جایزه نوبل فیزیک در سال 1979 بنیان‌گذاری شد. در حال حاضر این آکادمی حدود 1116 عضو از نود کشور دنیا پذیرفته است که تقریبا 73 عضو آن از کشورهای در حال توسعه هستند که هر ساله پنج دانشمند برتر زیر چهل سال را هم انتخاب می‌کند. از مزیت‌های آکادمی علوم جهان این است که افراد عضو را تحت حمایت‌های پژوهشی و موقعیت‌های مختلف علمی قرار می‌دهد.
من ابتدا اطلاعی از این موضوع نداشتم و آقای دکتر ایزدپناه که عضو هیات علمی دانشگاه شیراز و آکادمی جهانی علوم بود، تصمیم به معرفی من به کمیته این آکادمی گرفت و من هم رزومه خود را برای داوران ارسال کردم. پس از سه الی چهار ماه نام ده نفر از شرکت‌کنندگان معرفی شد. بعد از مدتی از سوی کمیته نفرات اول تا پنجم انتخاب شدند که نام من جزو یکی از این پنج نفر بود. لازم به ذکر است که افراد و شرکت‌کنندگان از میان دانشمندان تمامی رشته‌های علمی انتخاب می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که دانشمندان همه علوم با یکدیگر ورای رشته تخصصی‌شان برای این عضویت رقابت می‌کنند. همچنین رتبه‌بندی در این آکادمی فاقد اعتبار است؛ یعنی فرقی میان رتبه یک با دیگر رتبه‌ها وجود ندارد و ده گروه علمی در این آکادمی وجود دارد که افراد برای عضویت آن باید با یکدیگر رقابت کنند. معیارهایی که برای فرد شرکت‌کننده می‌تواند حائز اهمیت باشد رزومه و طرح‌های پژوهشی مانند مقالات و کتاب‌های تالیفی و همچنین استناد‌هایی است که دیگر پژوهشگران به پژوهش‌ها و یافته‌های فرد می‌کنند.
کمی درباره کتاب‌هایی که با تالیف شما از سوی ناشرانی مانند الزویر و اشپرینگر منتشر شده‌اند بگویید؟ و اینکه وضعیت تالیف را در این رشته هم به لحاظ آکادمیک و هم به لحاظ ترویجی برای عموم چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دو عنوان کتاب من از سوی انتشارات اشپرینگر و یک عنوان از سوی الزویر منتشر شده است. کتاب اول من در باب موضوع مدلسازی بلایای طبیعی با استفاده از جی آی اس و تکنیک‌های داده کاوی است و کتاب دوم تحت عنوان «مدلسازی مکانی در جی آی اس و آر در علوم زمین و محیط‌زیست» است که از سوی الزویر منتشر شده است؛ همچنین کتاب سوم هم درباره موضوع مطالعات مربوط به فرسایش خندقی است. تکنیک به کار رفته در پژوهش‌هایی که منجر به تالیف این آثار شد استفاده از نرم افزار جی آی اس بود. در واقع جی آی اس مجموعه‌ای نرم‌افزار، سخت‌افزار و داده و نیروی انسانی است که می‌تواند نقش به‌سزایی در مدیریت منابع طبیعی، محیط‌زیست و سایر علوم داشته باشد. از این نرم‌افزار در ترکیب با فرایند مدل‌سازی‌های ماشینی در کتاب‌های مذکور بهره بسیاری برده شده است. لازم به ذکر است فصل‌هایی از این کتاب‌ها هم حاصل پژوهش دانشمندان دیگر در سایر نقاط دنیاست.
کتاب‌هایی که در سطح ملی منتشر می‌شوند شاید به لحاظ کمیت اندک باشد اما به اعتقاد من دانشمند و پژوهشگر خوب در ایران به اندازه‌ای داریم که کتاب‌های خوبی نوشته باشند. تقریبا هر کتابی که در این رشته در دانشگاه‌ها تدریس و در فضای آکادمیک منتشر می‌شود به قلم استادان و اعضای هیات‌علمی است که خودشان جزو برترین‌ها در این علم هستند. مشکل اصلی این است که در کل سرانه مطالعه در ایران و در میان مردم ما کم است.
دیدگاه شما به نوع دسترسی به اطلاعات در فضای علمی کشور چیست؟
یکی از مولفه‌های مهم برای هر پژوهشگری روند دسترسی به اطلاعات و یافته‌های علمی در سراسر دنیاست. متاسفانه در کشور ما دریافت اطلاعات برای پژوهشگران به سختی انجام می‌شود و افراد برای این منظور نیازمند صرف زمان و هزینه مالی هستند. واقعیت امر این است که در دنیا این روال وجود ندارد و اطلاعات به صورت رایگان در اختیار تمامی افراد قرار داده می‌شود. این روزها برای دریافت اطلاعات شبکه‌هایی وجود دارد که روال آن را برای فرد متقاضی راحت‌تر کرده است و دسترسی آزاد به تمام منابع علمی اطلاعات دنیا را امکان‌پذیر کرده است.
در حالی که در کشور ما عکس این حالت صادق است. برای مثال اتحادیه اروپا و آمریکا تصاویر ماهواره‌ای خود را رایگان در اختیار تمام مردم دنیا می‌گذارد. همچنین دسترسی به کتاب‌های ناشران بزرگی چون الزویر و اشپرینگر راحت‌تر از قبل شده است. حتی دانشگاههای ما هم با قیمت بسیار نازل صرف نظر از بحث کپی‌رایت و تحریم‌هایی که در کشور وجود دارند، این کتاب‌ها را در اختیار دانشجویان و دانشگاهیان قرار می‌دهند. من قوانین کپی‌رایت را نقض نمی‌کنم، اما به هر حال دانشمندان ایرانی هم نیازمند دسترسی به اطلاعات روز دنیا هستند. در این زمینه لزومی برای در اختیار نگذاشتن اطلاعات که از سوی سازمان‌های دولتی اعمال می‌شود، نمی‌بینم. امروزه کل دنیا به سمت دسترسی آزاد به اطلاعات رفته‌اند. بنابراین چه بخواهیم و چه نخواهیم برای پیشرفت خود در دنیا نیاز به این داده‌ها داریم. شاید این روال موجود در کشور ما دلیلی باشد برای خاک خوردن مقالات در آرشیو کتابخانه‌ها که حتی در پروژه‌های اجرایی هم به کار برده نمی‌شوند؛ تحت تاثیر این عوامل است که تناقض میان استادان در دانشگاه‌ها و مجریان در فضای صنعتی به وجود می‌آید.
به نظر شما چگونه می‌توان انگیزه پژوهش را در میان پژوهشگران جوان ایجاد کرد که به دنبال آن منجر به تولید محتوا علمی شود؟
همانگونه که می‌دانید، پژوهش فعالیت حاصل از علاقه قلبی است که داشتن انگیزه و هدف مشخص می‌تواند به افراد در این زمینه کمک کند. معتقدم باید بیش از پیش از اعضای جوان هیات‌علمی‌ها حمایت شود. متاسفانه نگرشی از وضعیت حقوق‌های دریافتی این افراد در سطح جامعه وجود دارد که اصلا حقیقت ندارد. امروزه وضعیت معاش اعضای جوان هیات‌علمی‌ها در دانشگاه‌ها با وجود میزان حقوق‌های دریافتی کم با مشکل روبه روست. این افراد باید حمایت شوند درغیر این صورت مهاجرت افراد نخبه بیش از پیش در کشور اتفاق می‌افتد. چنانچه روال در گذشته هم اینگونه بوده است. مگر یک هیات علمی و یک پژوهشگر چه می‌خواهد؟ تنها آرامشی که بتواند در بستر آن به راحتی به تحقیق و پژوهش بپردازد.
با توجه به زمینه تحقیقات و پژوهش‌های شما، روند فعالیت‌های مخرب انسانی در حوزه محیط‌زیست چه تاثیری بر رخداد بلایای طبیعی دارد و اینکه به نظر شما اصلی‌ترین جایگاه فعالیت‌های انسانی در کشور ما که منجر به بروز مخاطرات طبیعی می‌شود کجاست؟
بلایای طبیعی در کل دنیا و در یک قرن گذشته رشد 5 برابری داشته که میزان خسارت آن 3.5 برابر بوده است. به عنوان مثال مخاطره‌ای مانند زمین لغزش بعد از سیل و زلزله در رتبه سوم دنیا قرار دارد. برآوردی که از سوی پژوهشگران در سال 1900 تا 2004 انجام شد، به این نتیجه رسیدند که زمین لغزش به تنهایی حدود هفده میلیارد دلار سالانه در اروپا خسارت ایجاد کرده است. در کشور ما براساس گزارش بانک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور خسارات زمین‌لغزش حدود 12.7 میلیارد تومان طی بازه زمانی سال 1374 تا 1386 برآورد شده است. به‌طور کلی یکی از عوامل اصلی در بروز بلایای طبیعی دخالت‌های عوامل انسانی به ویژه تغییرات کاربری اراضی است که در سال‌های اخیر بسیار با آن مواجه هستیم.
به‌عنوان مثال امروزه در کلاردشت و همچنین سایر نقاط شمالی و دیگر اقصی‌نقاط کشور بی‌شمار ویلاسازی شده است و به قدری توسعه پیدا کرده است که بخش‌هایی از جنگل دچار تخریب شده است. با این توصیفات می‌توان فهمید که انسان در کنار تمام نقش‌هایی که دارد، قطعا می‌تواند به‌عنوان عامل محرک در بحث تخریب سرزمین و ایجاد بلایای طبیعی نقش مهمی عمل کند.
متاسفانه آمار نگران‌کننده‌ای از تخریب محیط‌زیست و بلایای طبیعی از سوی مسئولین ارائه شده که لازم به تأمل جدی است. برای مثال در فرسایش خاک رتبه یک دنیا را در اختیار داریم، مقام هفتم دنیا در سیل‌خیزی و پنجم دنیا در بیابان‌زایی را به خود اختصاص داده‌ایم؛ در مدیریت منابع آب نیز همچنین در بحث پایداری محیط‌زیست بین کشورهای دنیا جایگاه بسیار نگران‌کننده‌ای داریم. در حال حاضر برای کاهش این آثار زیان بار نیازمند یک مدیریت اصولی جامع و همه‌جانبه‌نگر هستیم. اگر این تفکر به درستی جا نیفتد روز به روز زمین‌لغزش، سیل، فرونشست زمین، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع و دیگر بلایای طبیعی بیشتر می‌شود؛ برای نمونه برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی از دشت‌های کشور و متعاقب آن پدیده فرونشست زمین یا زلزله خاموش به‌وضوح نمود دارد. براساس گزارش‌ها حدود ششصد دشت کشور بیش از نیمی از آنها شرایط بحرانی دارند. متاسفانه در طی چند سال اخیر بسیاری از استان‌های ما با زمین‌لغزش مواجه شدند. مسئولین باید در این شرایط توجه ویژه‌ای به این پدیده‌ها و بلایا داشته باشند یا دخالت‌های انسانی که منجر به بروز مخاطرات طبیعی می‌شود را به‌گونه‌ای مدیریت کنند.
با توجه به اینکه رشته تحصیلی من علوم و مهندسی آبخیزداری است، به اعتقاد من بحث مدیریت جامع و همه‌جانبه‌نگر حوزه‌های آبخیز یکی از ارکان اصلی موفقیت کشورهای دنیا در کاهش یا کنترل این بلایای طبیعی است. در سراسر دنیا این موضوع بسیار جدی گرفته می‌شود. متاسفانه اگر بخواهم سرانه‌ای از بودجه‌ها و هزینه‌های مرتبط با فعالیت‌های آبخیزداری ارائه دهیم شاید کشور ما در قیاس با بسیاری از کشورهای پیشرفته و حتی در حال توسعه دنیا ضعیف عمل کرده و می‌کند. و این بودجه بسیار محدود است بنابراین اعتقاد دارم باید توجه بیشتری به آبخیزداری کشور کرد البته طرح کلان مدیریت جامعه حوزه‌های آبخیز کشور توسط دانشگاه گرگان و چندین دانشگاه از جمله دانشگاه شیراز چندین سال است در کشور در حال اجرا است و امیدوارم دستاوردهای آن هرچه سریع‌تر در اختیار دیگر استان‌ها و سازمان‌ها قرار گیرد.
نظر شما