ایالت پارس در جنوب ایران، مهمترین ایالت در این منطقه از ایران در دوره باستان بوده است. تأسیس دو امپراتوری بزرگ ایرانی یعنی هخامنشیان و ساسانیان در این ایالت بیانگر اهمیت و موقعیت این ایالت یا استان بوده است. شهرت این ایالت چنان بود که کشورهای اروپایی همه خاک ایران را به نام پرشیا که فرنگی‌شده پارس است، می‌نامیدند و ایرانی را پارسی و زبان ایرانی را زبان پارسی می‌گفتند.
فارس در مقام مهمترین ایالت جنوبی ایران در طول تاریخ از لحاظ جغرافیایی سه اقلیم متنوع و متفاوت داشته است. در نواحی شمالی که به سرحد معروف است، هوا سرد بوده است، در زمستان‌ها، کوه‌ها برف‌پوش می‌شود. کوه‌های مرتفع و ارتفع این ناحیه از دریا موجب شده است که گاه زمستان‌ها بسیار سخت و سرد شود.
در نواحی جنوبی فارس برعکس هوا بسیار گرم است. نزدیکی به دریا موجب گرمای زیاد این ناحیه می‌شود و رطوبت زیاد نیز تحمل گرما را سخت‌تر می‌کند. اقلیم سوم فارس در بین این دو ناحیه قرار دارد که به ناحیه اعتدالی معروف است. این ناحیه به صورت خطی باریک دو ناحیه بزرگ سردسیر و گرمسیر را از هم جدا می‌کند.
شیراز قرون ششم تا هشتم هجری شهری است که تلاطم‌های سیاسی و اجتماعی فراوانی را به خود دیده است. حکمرانی در شیراز مهمترین مرکز جنوب ایران بارها دست به دست شد. در این تغییرات به شیراز آسیب زیادی رسید. صاحبان قدرت در نبردهای خود شهر را ویران کردند تا قدرت نصیب سلجوقیان شد. پس از دوره بالندگی و شکوفایی شیراز در زمان حکمرانی عضدالدوله، به علت اختلافات داخلی بین امرای آل بویه، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی شیراز تغییر کرد.
بر اثر اختلافات قلمرو آل بویه کوچک شد و به دنبال آن شیراز به مدت 85 سال بین صاحبان قدرت دست به دست شد. در این میان شبانکاره‌ها و سلجوقیان قدرت بیشتری در دست داشتند تا بالاخره سلجوقیان بودند که بخشی از فارس و از جمله شیراز را گرفتند. به دلیل اهمیت شیراز در این دو سده، بررسی جغرافیای تاریخی این مقطع زمانی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این کتاب با بررسی منابع موجود، مکان‌های تاریخی شیراز بررسی شده است؛ مکان‌هایی که در تحقیقات گذشته معرفی نشده یا به اشتباه معرفی شده‌اند.
در افسانه‌ها آمده است که فرزند تهمورس (از پادشاهان سلسله پیشدادیان) شهر شیراز را تأسیس کرد و نام این شهر برآمده از نام اوست. به روایتی دیگر؛ نام این دیار شهر راز بوده که به اختصار شیراز خوانده شده است. در حالی که بر اساس تحقیقات تدسکو شیراز به معنای مرکز انگور خوب است و بنا به نوشته کتاب «صورالاقالیم»، از جهت وجود دام‌های بسیار در دشت شیراز، آنجا را شیرساز نامیده‌اند. علاوه بر این؛ در گذشته، شیراز را شیدراز به معنای شیب بلند می‌خوانده‌اند. چون سطح این جلگه دارای شیب زیاد و طولانی است. حتی هم اکنون به محل‌های پایین شیراز؛ شی بازار یا شیب بازار می‌گویند.
نام شیراز در کتاب‌ها و اسناد تاریخی، تحت نام‌های مختلفی نظیر «تیرازیس»، «شیرازیس» و «شیراز» به ثبت رسیده است. محل اولیه این شهر در محل قلعه ابونصر بوده‌است. این شهر در دوران بنی‌امیه به محل فعلی منتقل می‌شود و به بهای نابودی استخر -پایتخت قدیمی استان فارس- رونق می‌گیرد. شیراز در دوران صفاریان، آل بویه و زندیه، پایتخت ایران بوده است. این شهر از لحاظ پتانسیل گردشگری و جذب توریست از مهمترین شهرهای کشور بوده و از نظر طبیعت گردی و فرهنگی، آثار باستانی و اماکن زیارتی کم نظیر است.
روش تحقیق این کتاب بیشتر بر اساس شیوه اسنادی و کتابخانه‌ای استوار است؛ با این وجود نویسنده با استفاده از روش میدانی، آثار باقی‌مانده متعلق به دوره مورد بررسی را مشاهده کرده است. در طی سه قرن ششم تا هشتم قمری، مهمترین و بیشترین آثار تاریخی را مکان‌های مذهبی مانند قبور معروف، زیارتگاه‌ها، حظیره‌ها، رباط‌ها، خانقاه‌ها، مدارس و سپس مکان‌های عام‌المنفعه دربر می‌گیرد. اطلاعات بسیاری از این اماکن با اختلاف بیان شده است که سبب دشواری کار شده است.
در بخش اول کتاب با عنوان مقدمه، حیات سیاسی شیراز در قرون ششم تا هشتم پرداخته شده و در ادامه درباره برخی مشکلات این تحقیق مطالبی ایراد شده است. در بخش دوم مهمترین منابع استفاده‌شده در این تحقیق نقد و بررسی شده‌اند. در این زمینه منابع به سه دسته دست اول، منابع دست دوم و منابع جدید تقسیم‌بندی شده است. منظور از منابع دست اول معتبرترین منابع نزدیک به زمان تحقیق است. منابع دست دوم عموماً منابعی هستند که پس از قرن هفتم و هشتم قمری تا قرن سیزدهم قمری نگارش یافته‌اند؛ اما منبع اصلی آنها همان منابع دست اول هستند و عموماً مطلب جدیدی ندارد. منابع جدید نوشته محققان و مورخان قرون اخیر است که به‌کلی از منابع دست اول و دوم استفاده کرده‌اند.
در بخش سوم و اصلی کتاب به مدخل‌های جغرافیای تاریخی شیراز در قرون هفتم و هشتم به ترتیب حروف الفبا اشاره شده است. این مدخل‌ها به ترتیب عبارتند از: آب‌انبار، آرامگاه، بازار، باغ، بقعه، بند، پل، تکیه، تنگ، حظیره، حمام، خانقاه، دارالشفا، دارالحدیث، در، دروازه‌ها، رباط، زاویه، سقایه، صحرا، طاق، قبرستان، قلعه، قنات، کاخ، کوچه، کوه، گازرگاه، گنبد، مجموعه بناها، محلات، مدرسه، مسجد، مناره، و میدان. در پایان کتاب نیز به اختصار به تبارشناسی حاکمان و حکمرانی امرای مغول اشاره شده است.
«جغرافیای تاریخی شیراز در سده‌های هفتم و هشتم هجری (از مجموعه «دو سده سخنوری» زمینه و زمانه سخنوری سعدی، خواجو و حافظ)» نوشته مصطفی ندیم در ۳۴۴ صفحه، شمارگان ۱۵۰۰ و به قیمت ۵۰ هزار تومان از سوی نشر خاموش منتشر شد.
نظر شما