صنعت نشر ایران در توجه و ورود به عرصه دیجیتال، پیش از بحران ناشی از شیوع ویروس کرونا، تجربه‌هایی داشته است؛ از‌جمله فعالیت فروشگاه‌های اینترنتی کتاب و یا تولید انواع کتاب‌های دیجیتالی. درباره تاثیر و جایگاه دنیای دیجیتال با عادل طالبی به گفتوگو نشسته‌ایم. او عضو هیات علمی سازمان مدیریت صنعتی، عضو انجمن صنفی كسب‌وكارهای اينترنتی، مدیر نشر برآیند و مدرس دوره‌های وبینار اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران،
ممنوعیت فعالیت صنف نشر به‌ویژه کتابفروشیها که از روز‌های پایانی سال گذشته با شیوع ویروس کرونا آغاز شده، آسیب‌های جدی را به اقتصاد این حوزه وارد کرده است. این وضعیت که به زعم کارشناسان «بحران اقتصادی نشر» ارزیابی می‌شود، موجب شده تا ناشران و کتابفروشان بیش از گذشته به قابلیت‌های فضای مجازی توجه کنند و به نظر‌‌می‌رسد برای زنده ماندن به این فضا پناه آورده‌اند. به‌طور خلاصه بفرمایید جایگاه نشر دیجیتال در ایران کجاست؟
تاثیر‌پذیری نشر از دنیای دیجیتال در ایران را باید دو گونه بدانیم. نخست؛ تغییر در شکل تولید؛ یعنی از نشر کاغذی به نشر دیجیتال که محتوا به نسخه‌های الکترونیک اعم از pdf و یا صوتی تبدیل و در قالب فروشگاه‌های اینترنتی کتاب عرضه می‌شوند. نوع دوم؛ دیجیتالی شدن زنجیره توزیع است. شیوع ویروس کرونا نشان داد جریان توزیع سنتی کتاب در ایران ضربه‌پذیر‌است و بحران‌هایی از این دست، می‌تواند مجموع این جریان را متوقف کند.
آمار‌ها نشان می‌دهد با توقف فعالیت کتابفروشیها -در دوران قرنطینه- جریان فروش اینترنتی کتاب حتی با حداقل نیروی انسانی، رشد قابل‌توجهی داشته است. علاوه براین اگر به مقوله سفارش آنلاین و ارسال پستی کتاب، بیش از گذشته توجه شود، می‌توان انتظار داشت، توزیع دیجیتالی کتاب جایگزین روشهای سنتی شود. نتیجه این رویکرد حذف تدریجی مراکز پخش، انبار‌ها و کتاب‌فروشی‌های سنتی است، همان‌طور که در دنیا این اتفاق افتاده. به‌عنوان مثال؛ خدمات سایت آمازون، در توزیع کتاب تحول جدی ایجاد کرده است.
در مجموع بخش عمده فرآیند چاپ کتاب در ایران شامل ارسال نسخه‌های pdf، ارسال طرح‌‌ها به دفاتر چاپ و نشر با نرم‌افزار‌های مختلف از زرنگار تا ایندیزاین که امروزه بسیار کاربرد دارد و حتی جریان صدورمجوز چاپ، دیجیتالی شده‌است؛ درحالیکه پیش‌تر، غالب فعالیت‌ها آنالوگ انجام می‌شد. بنابراین جریان تولید کتاب کاغذی در ایران دیجیتالی شده است اما فرآیند توزیع نه.
دیجیتالی شدن توزیع کتاب به چه معناست و چرا هنوز در ایران شاهد شکل‌گیری این جریان نیستیم؟
خدمات سایت آمازون، از بارزترین نمونه‌های توزیع و عرضه دیجیتال کتاب است. سال‌هاست که این پایگاه و پایگاه‌های مشابه در دنیا فعالیت می‌کنند.سفارش مشتری آنلاین ثبت می‌شود و جریان چاپ مدرن به‌وسیله نزدیک‌ترین دستگاه pod محل سفارش مشتری، انجام و ارسال می‌شود؛ بهعبارت دیگر، زمانی کتاب چاپ می‌شود که فروش انجام شده باشد؛ هرچند چاپ دیجیتال از افست، گران‌تر است، اما با توجه به اینکه تولید براساس سفارش است، از خواب و هدر‌رفت سرمایه پیشگیری خواهد شد که به نفع تولید‌کننده و مصرف‌کننده خواهد بود. صنعت نشر ایران با این جریان، فاصله قابل‌توجهی دارد و می‌توان گفت، مقاومت‌هایی نیز برای عبور از توزیع سنتی وجود دارد.
مقاومت از سوی چه کسانی؟
هم از سوی مصرف‌کننده هم از سوی تولید‌کننده. بهعبارت دیگر مخاطب یا همان مشتری، بیشتر علاقه‌مند است به کتابفروشیها و یا نمایشگاه کتاب برود و زمانی که امکان خرید فیزیکی وجود نداشته باشد، به خرید دیجیتالی توجه نشان می‌دهد. ناشر در مقام تولید‌کننده نیز برای ورود به این عرصه تعلل می‌کند. به دلایل مختلف، مثل بی‌توجهی، ناآگاهی و نبود نگاه تخصصی و یا تمایل اندک به سرمایه‌گذاری در این عرصه. دولت نیز با برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب در دیجیتالی نشدن شبکه توزیع کتاب نقش دارد.
درباره نقش دولت بیشتر توضیح بفرمایید.
منظورم تزریق یارانه در قالب‌های مختلف از‌جمله صدور بن‌کارت‌های خرید از نمایشگاه کتاب است. البته اصل پرداخت یارانه در حوزه کتاب، موضوع نامطلوبی نیست و حسن‌نیت مجری در لایه‌های بالای مدیریتی را نشان می‌دهد؛ اما در لایه‌های پایین به نظر می‌رسد این یارانه‌ها به روشهای صحیح تخصیص پیدا نکرده است. همچنین؛ میل شدید به حفظ کتاب‌فروشی‌های سنتی با برگزاری طرحهای مختلف نیز از دیگر مصادیق مقاومت در برابر شکل‌گیری توزیع دیجیتال در ایران است.
با این توضیح می‌توان استنباط کرد، ایجاد شبکه توزیع دیجیتال حذف کتاب‌فروشی‌های سنتی را نیز در پی خواهد داشت؟
در بسیاری از کشور‌های دنیا، کتابفروشیها «پاتوق فرهنگی» هستند؛ بنابراین دیجیتالی شدن توزیع و عرضه کتاب به معنای حذف کتابفروشیها نیست؛ بلکه با تغییر سازوکار و کاربری، کتابفروشیها به پاتوق، یعنی محل کتابخوانی و گپ‌و‌گفت اهل کتاب تبدیل می‌شوند و نقش فروشگاهی نخواهند داشت. کافه‌کتاب‌ها یکی از مصادیق تغییر کاربری کتابفروشیها است.
فروشگاه‌های اینترنتی کتاب براساس آمار‌های اعلامی در روز‌های قرنطینه با استقبال قابل‌توجه کتاب‌دوستان مواجه شدند. برای تحول در شبکه توزیع کتاب در ایران و دیجیتالی شدن آن به‌نظر می‌رسد این فروشگاه‌ها می‌توانند نقطه آغاز شکل‌گیری این جریان باشند. هرچند تعداد ناشران همکار با این فروشگاه‌ها چندان هم بد نیست آیا می‌توان برای تحول در شبکه توزیع به این چند ناشر دلخوش کرد، درحالیکه می‌دانیم بیشتر ناشران به فضای دیجیتال بی‌اعتماد هستند؟
قبح کپی غیر‌قانونی کتاب و دیگر محصولات فرهنگی در برهه‌ای از تاریخ ایران ریخته شد و کپی‌غیر‌قانونی که طی چند دهه به عادت تبدیل شده بود، بعد از ورود اینترنت حتی با نام «نشر دانش» با سهولت بیشتر، تداوم پیدا کرد؛ بنابراین امروزه طبیعی است ناشر به دیجیتالی شدن کتاب بی‌اعتماد باشد. تمایل اندک ناشران در همکاری با فروشگاه‌های اینترنتی به‌معنای ناآگاهی ناشر از ظرفیت‌های دنیای دیجیتال نیست؛ ناشر پیش‌تر به‌دلیل ضربه‌های مهلک کپی‌غیر‌قانونی از ورود به دنیای دیجیتال می‌ترسد. اگر مطمئن شود کتابش در فضای دییجتال کپی نخواهد شد، از سیستم توزیع دیجیتال استقبال خواهد کرد. ناشر به دنبال افزایش فروش، دیده شدن و افزایش ارج و قرب کتاب در جامعه است.
عبور از توزیع سنتی کتاب به توزیع دیجیتال با وجود مقاوت‌هایی که درباره آن صحبت کردیم آیا محقق می‌شود؟
باید باور داشته باشیم با وجود همه مقاومت‌ها، فناوری به راه خود ادامه می‌دهد و موفقیت از آن کسانی است که به موقع با تغییرات هماهنگ شوند. هر تهدید فرصت‌هایی به دنبال دارد و ناشری موفق خواهد شد و زنده می‌ماند که بتوانند خود را با تغییر شرایط هماهنگ کند.
نظر شما