به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، پاکستان که ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻊ و مهمی از ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪ ﺑـﻪﺷﻤﺎر می‌رود از غرب با ایران همسایه است و در ﻃـﻮل ﺗﺎریخی ﻫﺰارﺳﺎله، ﻣﻴﺪان ﮔﺴﺘرده زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرسی ﺑـﻮده و ﻫﺰاران ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن را، در داﻣﻦ ﺧﻮد ﭘﻨﺎه و ﭘﺮورش داده اﺳﺖ. زبان فارسی در پاکستان در روزگار گسترش تمدن فارسی‌زبانان مسلمان در شبه قاره به‌وجود آمد و تا سده سیزدهم هجری به مدت هفت سده دارای سوابق رسمی، علمی، ادبی، و اداری بوده ‌است.

از آنجایی که شمار دانش‌آموختگان پاکستانی در رشته زبان فارسی بیشتر از همه کشورها، به‌جز ایران است، پیش از این در گفت‌وگوهای قبلی که در خبرگزاری ایبنا با استادان این حوزه انجام شده بود به بخشی از مشکلات زبان فارسی در کشور پاکستان پرداخته‌بودیم و اکنون به دنبال شیوع ویروس کرونا و تغییر فضای کلی جهان درصدد برآمدیم که ببینیم این بیماری چه تاثیری بر آموزش زبان فارسی داشته است از این رو به سراغ علی کمیل قزلباش، اقبال‌شناس، استاد سابق زبان و ادبیات فارسی، دری و پشتو در دانشگاه‌های علامه اقبال، و دانشگاه بلوچستان پاکستان و استاد فعلی این رشته در دانشگاه اسلام‌آباد رفتیم تا در این زمینه با او گفت‌وگویی انجام دهیم. قزلباش در گفت‌وگویی که پیش از این با ایبنا داشت به مسائل و مشکلاتی اشاره کرد که با گذشت حدود یک‌سال همچنان این مشکلات پا برجاست. مشروح این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید: 

با توجه به اهمیت گسترش زبان فارسی در پاکستان و راه‌اندازی آن، به نظر شما لزوم تداوم این رشته در کشور شما چیست؟
فارسی زبانی است که در بنیاد ما ریشه دارد، یعنی اصل ما از فارسی است و نه فقط به عنوان زبان بلکه به عنوان تاریخ و فرهنگ و تمدن ما محسوب می‌شود و ما با فارسی انس داریم. زیرا قبل از استقلال پاکستان، پاکستان و هند و بنگلادش زبان فارسی در این منطقه ما کلا رایج بود و زبانی مردمی و دولتی و علمی و آموزشی بود. انگلیسی‌ها برای از بین بردن فرهنگ و دور کردن این مردم از تمدن چندین ساله از ریشه‌ها شروع کردند تا این ریشه را که از زبان فارسی نشات می‌گرفت خشک کنند و از بین ببرند. ولی فارسی در فرهنگ و دل‌های ما زنده است بنابراین راه‌اندازی زبان فارسی در دانشگاه‌های پاکستان از زمان قبل از استقلال پاکستان وجود داشته و هدف آن حفظ و نگهدای ریشه‌های تمدن چندین ساله است. بعد از استقلال پاکستان هم دانشگاه‌های جدید که راه‌‌اندازی شد فارسی را رشته مهمی دانسته و ارزش آن را دانستند و فارسی را راه‌اندازی کردند. هدف از آن حفظ هویت و شناخت خودمان است که با فارسی آمیخته است.
 
هدف دیگر از راه‌اندازی این رشته در دانشگاه‌ها این است که بدون فارسی حتی نمی‌توانیم زبان اردو را بخوانیم و بفهمیم. یعنی ادبیات اردو کاملا تحت‌تاثیر فارسی است، اصطلاحات، کلمات و حتی موضوعاتی که در شعر و ادبیات اردو وجود دارد از فارسی وام گرفته است. بزرگترین شاعران اردوی ما در کنار دیوان اردو، دیوان فارسی هم دارند و مثلا امیرخسرو دهلوی که در پاکستان بسیار شناخته شده است و به عنوان یک شخصیت مقدس هم به او نگاه می‌شود تقریبا همه اشعارش فارسی است. میرزا اسدالله خان غالب، میرتقی میرفخیمی و شاعران دیگر کلاسیک ما همه دیوان فارسی هم دارند. حتی غالب گفته:
فارسی بین تا ببینی نقش‌های رنگ رنگ               بگذر از اردو که مجموعه بی‌رنگ من است

شما سال‌هاست در این حوزه فعالیت می‌کنید، چه اقداماتی در حوزه زبان فارسی در دانشگاه‌های پاکستان انجام شده و چه برنامه‌ای برای آینده این رشته در این دانشگاه‌ها وجود دارد؟
در دانشگاه پنجاب فعال‌ترین گروه زبان فارسی را داریم. بعد دانشگاه بانوان لاهور را داریم که فعال‌ترین گروه زبان فارسی را دارد، همینطور در دانشگاه جی‌سی و حتی یک سری دانشگاه‌های خصوصی هم زبان فارسی داریم. همچنین کالج‌های زیادی داریم که در آنها فارسی تدریس می‌شود. کارهای بسیار زیادی در پاکستان جهت گسترش زبان فارسی انجام شده است. کتاب‌های زیادی چاپ شده، سمینارهای زیادی برگزار شده و پژوهش‌های بسیاری در این حوزه انجام شده است. یکی از اهدافشان این است که با دانشگاه‌های ایران کارهای مشترک پژوهشی را انجام دهند و این حرکت رو به رشد است. مثلا دانشگاه جی‌سی لاهور با دانشگاه بین‌المللی قزوین قراردادهایی امضا کرده‌اند که فعالیت‌های پژوهشی مشترک انجام دهند و تبادل استاد و دانشجو دارند. یا زمانی‌که من در دانشگاه بلوچستان پاکستان تدریس می‌کردم با دانشگاه سیستان و بلوچستان ایران تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده‌ بودند که هر دوسال در کنفرانس بین‌المللی اقبال شرکت کنند و امضای این تفاهم‌نامه‌ها که بین دانشگاه‌های ایران و پاکستان درحال افزایش است قدم مثبتی در رشد زبان فارسی در پاکستان است. اما نکته قابل ذکر این است که تمامی این فعالیت‌ها با همت اساتید دانشگاه‌های هر دو کشور رخ می‌دهد. دولت پاکستان و همینطور دولت ایران به گسترش زبان فارسی در پاکستان اهمیتی نمی‌دهد و هر دو دولت این مساله را در نادیده گرفته‌اند.
 
پیش از این درباره مسائل و مشکلات زبان فارسی در پاکستان صحبت کردیم، اما مطلع شدیم هنوز ای مشکلات وجود دارند، چه موانع و مشکلاتی بر سر راه گسترش زبان فارسی در دانشگاه‌های خارج از ایران وجود دارد؟ و شما چه پیشنهادی برای رفع این مشکلات دارید؟
یکی از موانع این است که دولت پاکستان از این رشته و اساتیدی که در رشته فارسی بازنشسته‌ می‌شوند، حمایت نمی‌کند و به جای استخدام استاد در همان رشته در رشته‌های دیگر مثل انگلیسی استاد استخدام می‌کند و مشکل دیگر این است که بودجه‌ها در این رشته در حال کم شدن است و هر دانشگاهی باید از بودجه خودش برای اداره کرسی‌ها صرف کند و معمولا دانشگاه‌ها دارند به سمت حذف رشته‌هایی می‌روند که دانشجوی کمتری دارد. در حال حاضر دولت پاکستان دست نخست وزیر عمران خان است که به علت علاقه زیادی که به اقبال دارد از زبان فارسی حمایت می‌کند. بنابراین اگر از طرف دولتمردان ایران به او اطلاع دهند که گروه‌های فارسی در پاکستان درحال از بین رفتن هستند شاید بشود کاری کرد.

همچنین قبلا کشور ایران اساتید فارسی را تشویق می‌کرد که حداقل هر دوسال یک مجمع اساتید و کنفرانس‌هایی برگزار کنند که اساتید را دعوت می‌کردند و اساتید زبان فارسی در پاکستان دلگرم می‌شدند. قبلا منابع درسی و کتاب‌ها از ایران برای گروه‌ها و اساتید و دانشجوها می‌آمد یا از ایران برای گروه‌های مختلف فارسی در پاکستان اساتید اعزام می‌شدند که همه اینها اکنون قطع شده است و اکنون وجود اساتید بی‌سواد در حوزه زبان فارسی سدی بر سر راه رشد زبان فارسی در پاکستان شده است. حتی قبلا زبان فارسی در مدارس هم وجود داشت و جزو دروس تدریس شده در مدارس بود، فعال کردن دوباره آنها، ایجاد ارتباط بین دولت‌های ایران و پاکستان، استخدام اساتید جدید در رشته زبان فارسی، اختصاص بودجه بیشتر به این رشته می‌تواند در رفع این مشکل راه‌گشا باشد. هنگامی که من به کشورهای دیگر سفر می‌کنم مثل اروپا و استرالیا، وقتی یک نفر را می‌بینند که در حال تحصیل در رشته زبان فارسی است همه دستگاه‌های ایران او را تشویق می‌کنند و بودجه در اختیار او قرار می‌دهند، ولی اینجا در پاکستان که خیل کثیری از مشتاقان زبان فارسی وجود دارد و کرسی‌های زیادی از زبان فارسی به دلیل عدم بودجه کافی درحال نابودی هستند توجهی از جانب دولتمردان ایرانی به این رشته دیده نمی‌شود. نمایندگی‌های فرهنگی ایران در پاکستان مثلا رایزنی، مرکز تحقیقات، خانه فرهنگ‌ها تقریبا تعطیل شده است.
 
میزان استقبال از زبان فارسی در پاکستان چگونه است و دانشجوها در چه مقاطعی مشغول به تحصیل در این رشته هستند؟
استقبال از زبان فارسی در پاکستان بسیار خوب است و بسیاری از دانشجوها، حتی در سنین پایین‌تر بسیاری از دانش‌آموزان در مدرسه‌ها و یا در کالج‌ها علاقه به تحصیل در این رشته دارند، اما محیط مناسبی برای آنها مهیا نیست. و استاد کافی برای آموزش زبان فارسی در کالج وجود ندارد و دانش‌آموزان مجبور می‌شوند رشته دیگری را برای تحصیل انتخاب کنند. و این نشان از علاقه و شوق به فارسی بسیار زیاد در پاکستان است. در مراکز غیر دولتی نیز هم هزینه ثبت‌نام در این رشته بسیار بالاست و هم دستمزد اساتید بسیار پایین است که این مساله نیز موجب دلسردی علاقه‌مندان به این رشته شده است.
ای خواجه درد هست/ولیکن طبیب نیست.
 
بیشتر از استادان ایرانی برای تدریس زبان فارسی در پاکستان استفاده می‌شود یا از اساتید بومی؟
اساتید بومی اینجا زیاد هستند و اکثر کسانی که کلاس‌های زبان فارسی را در دانشگاه‌های لاهور، اسلام‌آباد و کراچی به عهده دارند بومی هستند. در زمان قدیم اساتید اعزامی از ایران نیز در این دانشگاه‌ها حضور داشتند که مدت‌هاست اعزام اساتید به پاکستان از سوی وزارت علوم ایران قطع شده است.
 
آیا پاکستان در حال حاضر ایرانشناس بزرگ و مشهور یا استاد زبان فارسی برجسته‌ای دارد که کارهای مهمی در این زمینه کرده باشد؟
دکتر سید اکرم شاه اکرام، اقبال شاهد، سلیم مظهر، فلیهه کاظمی، معین نظامی، عارف نوشاهی ، شفقت جهان و اسلم انصاری و نسل بعد از اینها هم اساتید بسیار خوب و فعلی داریم که درحال کار و پژوهش بر زبان فارسی هستند و ایران‌شناسی انجام می‌شود و از این لحاظ کمبودی در پاکستان وجود ندارد.
 
آیا شبکه‌های اجتماعی مجازی مثل تلگرام یا اینستاگرام تاثیری بر پیشرفت زبان فارسی برای غیرفارسی‌زبانان داشته و از آنها استفاده کرده اید یا خیر؟
در پاکستان بیشتر از فیس‌بوک و واتس‌آپ استفاده می‌شود و اینستاگرام و تلگرام کم استفاده می‌شود و این دو شبکه اجتماعی هنوز خیلی رایج نشده است که امیدواریم در آینده این اتفاق رخ دهد. ولی با این وجود وقتی به همین دو شبکه اجتماعی مجازی کم مصرف -تلگرام و اینستاگرام- نگاه می‌کنی، مشاهده می‌کنیم که برای آموزش و یادگیری زبان فارسی از آنها استفاده می‌شود. من خودم در واتس‌آپ گروهی به‌نام «خوبان فارسی‌گو» راه‌اندازی کرده‌ام که اساتید و عاشقان فارسی از کل جهان در آن عضو هستند و مباحث خوبی در آن مطرح می‌کنیم و هیچ مطلبی جز مطالب مرتبط با زبان و ادبیات و فرهنگ فارسی در آن به اشتراک گذاشته نمی‌شود.

وضعیت رشته زبان فارسی در پاکستان در دوران کرونایی چطور است؟
این روزها به علت کرونا تدریس در دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها تعطیل شده است و چون کرونا تازه در کشور ما درحال رشد است سیستم آموزشی ما موفق نشده که از راه‌های مجازی آموزش و تدریس را شروع کند و در بین آن 10درصد از مراکز آموزشی نیز که در فضای مجازی درحال فعالیت هستند هنوز زبان فارسی جایی ندارد و برای زبان فارسی کاری انجام نشده است.