به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، زنده‌یاد مصطفی خرم‌دل سال 1315 در روستای دهبُکر مهاباد زاده شد. پدرش کشاورز بود و هنگامی که به مهاباد آمدند همین پیشه را داشت. وی شرح حالش را این‌چنین روایت می‌کند: «شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است. به خاطر دارم سن و سالی از من گذشته بود هنوز مرا به مدرسه نفرستاده بودند. به هر حال در سال ۱۳۳۰ در مدرسه «سعادت» نام‌نویسی انجام پذیرفت و در کلاس تهیه آن زمان که تقریباً پیش مدرسه (آمادگی کنونی) بود به تحصیل پرداختم و سه سال در آن جا تحصیل کرده سپس به مدرسه «خیام» رفتم.

هنوز دوره ابتدایی را به پایان نبرده بودم به سبب بالا بودن سن و سال اینجانب برابر شناسنامه نه واقعیت مجبور شدم به طور مستمع آزاد سر کلاس بنشینم، از سال ششم ابتدائی تا پایان دوره دبیرستان به صورت متفرقه در امتحانات شرکت می‌نمودم. کلاس اول دبیرستان بودم به علتی ترک تحصیل کردم و طلبه شدم پس از شش ماه و نیم‌ طلبگی مجدداً در امتحانات متفرقه شرکت نمودم، پس از اخذ گواهینامه دوم دبیرستان مرا به سربازی بردند. کتاب‌های درس کلاس سوم دبیرستان را در پادگان‌های پسوه سلطنت‌آباد و خانه xonne (پیرانشهر ) مطالعه و با لباس سربازی گواهینامه سیکل اول را اخذ کردم.»

وی در رشته ادبی ادامه تحصیل داده و دیپلم ادبی را در سال ۱۳۴۱ در مهاباد دریافت کرده و سال ۴٢ به دانشگاه تهران راه یافته و عشق به مذهب و آیین سبب شد تا رشته‌ ادبیات عرب را انتخاب کند و چون در آن زمان در این رشته فوق‌لیسانس وجود نداشت مجبور شده به دانشگاه معقول و منقول برود.

وی می‌گوید: در همان دوران لیسانس که در تهران ادبیات عرب می‌خواندم، آموزگار روزمزد هم شدم و بعد هم اعلام کردند دانشکده‌ تربیت دبیر، آموزگار می‌خواهد. آنجا هم شرکت کردم و با این احتساب، سه کار را باهم انجام می‌دادم، هم دانشجوی ادبیات عرب بودم، هم معلم روزمزد و هم رفتم تربیت معلم. اینکه چطور هم‌زمان سه کار را با هم انجام می‌دادم برای خودم هم مایه‌ تعجب‌ است.

موضوع رساله‌‌ وی در فوق‌لیسانس «الطبیعه المتناقضه فی الزهاوی» بوده است، جمیل صدقی زَهاوی، شاعر و متفکری عراقی است که البته تبار کُردی هم دارد. وی دکترای فرهنگ عربی و علوم قرآنی داشته و رساله‌ دوره‌ دکترایش «تاریخچه‌ ترجمه‌ فارسی از آغاز تا عصر مغول» بوده است.



از کتاب‌هایی که ترجمه کرده‌ است می‌توان به «عنایت یزدان یا غریزه‌ی حیوان» نوشته‌ شوقی ابوالخلیل و کتاب «الله» نوشته‌ سعید حوّی اشاره کرد. یکی دیگر از ترجمه‌هایش نیز «گردن‌بندهای زرّین‌» تألیف جارالله زمخشری است که در زمینه‌ اخلاق نوشته شده و نام اصلی‌اش «اطواق الذهب» است. برخی از پژوهشگران بر این باورند که خرم‌دل برای ادبیات کُردی کاری نکرده است اما وی می‌گوید که پنج کتاب در این زمینه چاپ و منتشر کرده است. سبک دستور زبان کوردی سورانی، مکالمات روزمره‌ی‌ زبان کردی، نماز فرمان خدا، گلبن دانش (مسائل مشکل صرفی)، نحو زبان فارسی کتاب‌هایی است که در حوزه به چاپ رسیده است.

از میان کارهای تألیفی و پژوهشی نیز می‌توان به «تفسیر نور» اشاره کرد که بارها بازچاپ شده است. این اثر ارزشمند حاوی ترجمه لغات و برخی نکات صرفی و نحوی است و خرم‌دل ۶ سال از عمرش را مصروف «تفسیر نور» کرده است. تفسیر «المقتطف‌» نیز اثر تالیفی است که به زبان عربی نوشته است. کار دیگری که در حوزه‌ قرآن انجام داده است. ترجمه تفسیر «فی ظلال القرآن» اثر شهید سید قطب است که به گفته خودش برای ترجمه‌ این تفسیر ١١ سال وقت صرف کرده است.

ترجمه‌ کُردی قرآن با نام «شنه‌ى ڕه‌حمه‌ت» یعنی «نسیم رحمت» در دو جلد نیز در کارنامه آثار وی دیده می‌شود. برای این تفسیر هم سه سال وقت صرف کرده و به سبک و سیاق تفسیر نور نگارش شده است. از دیگر آثار وی در زمینه‌ مطالعات قرآنی کتاب «درس‌ها و پندهایی از قرآن» است که در آن به شکل موضوعی آیات مربوط به ١٧٢ موضوع را از قرآن استخراج کرده است. کتاب دیگری هم با نام «در پرتو نور: مجموعه مقالات» منتشر کرده که حاوی چند مقاله در زمینه‌ مفاهیم و موضوعات قرآنی است.