محمد ابراهیم ذاکر در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا درباره این کتاب معتقد است؛ رازی در میان پزشکان جهان، ششمین اندیشمندی است که درباره فیزیولوژی، آسیب‌شناسی و بیماری بندگاه (مفصل) کتابی جداگانه نوشته است. پیش از او بقراط و روفس در این زمینه کتابی داشته‌اند.
شرح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
با توجه به اینکه کار تصحیح، پژوهش، مقدمه‌نویسی و ترجمه کتاب «رساله فی اوجاع المفاصل و علاجها» نوشته رازی به پایان رسیده و در ویترین کتاب‌فروشی‌ها قرارگرفته است، ابتدا کمی درباره ماهیت این اثر توضیحاتی را بیان کنید؟
«رساله فی اوجاع المفاصل و علاجها» اثری بسیار ارزشمند از رازی است که پیش از سپردن کتاب مشترکمان با همراهی دکتر جمشیدنژاد اول با عنوان «مجمع النفایس و حجلة العرایس» به چاپخانه مجلس شورا، برآن شدیم تا این رساله را هم تصحیح کنیم. گمان دارم سال 1392 بود که دکتر ایرانی، مدیرعامل موسسه پژوهشی میراث مکتوب رساله «الحاصل فی علاج المفاصل» را برای تصحیح چاپ در دسترس من گذاشت، در حقیقت این کتاب ترجمه نویسنده‌ای ناشناس در دوره اتابکان فارس است، پس از انجام کارهای مقدماتی و پیوستن دکتر جمشیدنژاد اول برای ادامه کار، برآن شدیم بر روی اصل این رساله از رازی، مجموعه‌ای کامل و یک جا از این دانشمند را تصحیح کنیم و شادمانیم پس از دو سال به چاپ رسید.
رازی در باب نخست این اثر به چگونگی پیدایش درد بندگاه (مفصل) می‌پردازد. او بر این باور است که فزونی‌های گوارش (ترشحات گوارشی) دلیل اصلی پیدایش این دردها است. این دانشمند در باب دوم به بررسی سیستم گوارشی و سیستم فزونی‌سازی تن پرداخته است. علاوه بر آن در باب سوم به تقسیم‌بندی درد بندگاه (مفاصل) توجه دارد و آن را برپایه خلط‌های جمع‌شده درون بندگاه (مفاصل)، به ترتیب بلغمی، خام، خونی، صفرایی و سودایی بخش‌بندی میکند.
همچنین باب چهارم درباره درمان کلی و فراگیر درد بندگاه است که بر دو پایه استوار است؛ یکی کشاندن ماده بیماری‌زا به سوی دیگر اندام مورد نظر؛ دومی جلوگیری از ریخته‌شدن ماده به اندام است. او به گستردگی درباره کاربرد شیوه خونگیری (فصد) سخن می‌گوید اینکه که از چه رگ‌هایی و در چه زمان‌هایی و به چه اندازه خونگیری جهت درمان و پیشگیری انجام بگیرد.
او در باب پنجم و ششم درد سیاتیک را به زیبایی بازمی‌گوید و گونه‌های آن را به گستردگی بیان میکند. همچنین چهارده داروی ترکیبی روان‌ساز را برای درمان درد مفاصل از گرمی و پانزده داروی ترکیبی روان‌ساز بلغم و خام و نسخه ترکیبی پنج داروی روان‌ساز سودا را معرفی میکند.
وی در کتابش راه‌های جلوگیری از درگیرشدن به نقرس را بررسی میکند و چاره‌سازی آن را با داشتن برنامه خوراکی و آشامیدنی خوب و درست بازمی‌گوید. لارم به ذکر است، گرمابه‌درمانی آخرین گزارش رازی از درمان نقرس است. رازی به زیبایی بابی برای چگونگی جلوگیری از پیشرفت بیماری نقرس در همان آغاز کتاب بیان میکند و در پایان چگونه برگشت‌ناپذیرکردن بیماری نقرس را به گستردگی بازمی‌گوید.
گفتنی است، کتاب دارای پنج نمایه و ایندکس است. آن‌ها پنجره‌هایی برای دسترسی بهتر به مطالب کتاب هستند.
با توجه به اینکه زکریای رازی جزو دانشمندان شناخته‌شده است، آیا در این اثر در قالب مقدمه توضیحاتی درباره زندگینامه و دیگر کتاب‌های این دانشمند آورده‌اید؟
گفتنی است، رازی در ری چشم به جهان گشود. دیدگاه تاریخ‌نگاران درباره زایش و مرگ او بسیار گوناگون است. بنا به کتاب‌های زندگی علمای مشهور، لاروس بزرگ و فرهنگ تاریخ و جغرافیا، زایش او را سال 240 هجری قمری دانسته‌اند و قاموس الاعلام ترکی، سال 249 را زمان فوت این دانشمند می‌داند. رازی پیش از به دست گرفتن زمام کارهای بیمارستان عضدی مسئولیت بیمارستان ری را بر دوش داشت. بسیاری از تاریخ‌نویسان درباره وی گفته‌اند؛ رازی از نوجوانی نواختن عود را دوست داشته است و پس از آن بوده که دل بر فراگیری پزشکی و فلسفه گذاشته تا در این دو دانش، به فرزانگی گذشتگان دست یافته است.
رازی اندیشمندی آزمون‌گرا و نقادی بی‌پروا در همه مباحث علمی بود. وی نه تنها بسنده به نقل دیدگاه‌های آموزگاران کهن خود نمی‌کرد؛ بلکه سخن آنان را با ژرف‌اندیشی و خردمندی به نقد می‌کشید و نظریات فلسفی و پزشکی خود را در کنار آن‌ها یادآوری می‌کرد. صدها نمونه از نقد پزشکی او را می‌توان در کتاب «الحاوی فی الطب» ردیابی کرد و افزون برآن، بیش از چهل کتاب و رساله در نقد همگان در زمینه‌های گوناگون، پزشکی، شیمی، داروسازی، علوم طبیعی، فلسفه، حکمت، الهیات، ریاضیات، اخترشناسی دارد.
لازم به ذکر است، رازی نام 115 پزشک و فرزانه و نام 286 کتاب را در دانشنامه «الحاوی» آورده است. ازاین‌رو، می‌توان او را پاسدار دانش پزشکی ایرانی، یونانی، مصری و هندی دانست که امانت‌دارانه آن‌ها را در نوشته‌های خود، به ویژه کتاب «الحاوی» گردآورد و نگاه‌دار آن‌ها تا روزگار ما شد. لازم به ذکر است رازی درمان‌گر سنجش‌گراست. هماره روش‌های سنجشی و آزمون‌گرایانه در دستور کاریش قراردارد. نمونه‌هایی بسیار در نوشته‌های خود دارد که بیماران در دو گروه مورد و شاهد قرار می‌دهد و با درمان گروه مورد، نتیج آن‌ها را با گروه شاهد می‌سنجد.
یکی از ویژگی‌های دیگر رازی پارسی‌زبان، دانش واژه‌سازی او در ادبیات عرب است. او واژۀ وارداتی نقرس به زبان تازی را، ریشه‌‌ای برای واژه‌های گوناگون دیگر، مانند نقرس، منقرسون، منقرس و ینقرس میکند.
با توجه به اهمیت و تاثیرگزاری رازی در دانش پزشکی مهمترین آثار وی شامل کدام کتاب‌ها می‌شود؟
کتاب «الحاوی فی الطب»؛ ارزشمندترین و بزرگترین کتاب پزشکی است که نوعی دایره‌المعارف بزرگ پزشکی و دربرگیرنده دانش پزشکی جهان از ایران، یونان، هند و مصر است. هیچ گاه برای رازی فرصتی پیش نیامد که سیاهه کتاب خود را به سامان رساند و به شکل کتاب‌های آن روزگار درآورد. این کتاب هم پس از درگذشت او با کمک گروهی از شاگردانش انجام گرفت. اکنون «الحاوی» بیست و پنج جلد است که رسالت برگردان کامل آن در 23 مجلد توسط خودم به انجام رسید که در زمستان سال 1395 در کتابخانه ملی و توسط دکتر علی‌اکبر ولایتی و دکتر سورنا ستاری رونمایی شد. از دیگر آثار وی کتاب ارزشمند «فی علل المفاصل و النقرس و عرق‌النسا» که محور اصلی این گفت‌وگو است، درباره بیماری‌های بندها و نقرس و عرق‌النسا است. این اثر دارای بیست و دو بخش است. همچنین کتاب «فی القولنج»، همراه با رساله فی القولنج ابن‌سينا هم که اینجانب به پارسی برگرداندم و با همياری مركز تحقيقات طب سنتی و مفردات پزشكی دانشگاه علوم پزشکی شهيد بهشتی در سال 1385 به چاپ رسيد. از دیگر کتاب‌های مهم رازی «الفصول» است که از سوی موزه تاریخ علوم پزشکی ایران وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران در 1384 منتشر شد.در اقع رازی در میان پزشکان جهان، ششمین اندیشمندی بوده است که درباره فیزیولوژی، آسیب‌شناسی و بیماری بندگاه (مفصل) کتابی جداگانه نوشته است. پیش از او بقراط و روفس در این زمینه کتابی داشته‌اند که رازی از کتاب «المفاصل» بقراط و کتاب «فی اوجاع المفاصل» روفوس در کتاب «الحاوی» نقل‌قول‌هایی آورده است.
نظر شما