با مقارن شدن دهه اول محرم با هفته دفاع مقدس، امسال دهه اول محرم رنگ و بوی انقلابی و عاشورایی به خود گرفته است. به همین مناسبت خبرگزاری ایبنا در صدد بررسی و واکاوی آثار فرهنگی منتشر شده در حوزه عاشورا و دفاع مقدس برآمده است در این زمینه گفت‌وگویی با رحیم نیکبخت، نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ انقلاب اسلامی انجام شده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
کمی درباره وجوه مشترک دو فرهنگ عاشورا و دفاع مقدس بفرمایید و برای مخاطبان ما توضیح بدهید که چگونه فرهنگ عاشورا در ادبیات دفاع مقدس تبلور یافته است؟
اگر بخواهیم موضوع دفاع مقدس را بررسی کنیم لازم است که به تاریخ انقلاب اسلامی هم نگاهی داشته باشیم، زیرا دفاع مقدس و 8 سال جنگ تحمیلی، ادامه انقلاب اسلامی بود. به نوعی در عرصه فرهنگی و سیاسی و خصوصاً در عرصه ادبی و مباحثی که به قیام کربلا مربوط می‌شود و همچنین تاریخ انقلاب اسلامی در واقع یک پیوند عمیق و ناگسستنی با ماه محرم و قیام اباعبدالله الحسین(ع) داشته است. در سال 1342 قیام تاریخی 15 خرداد در ماه محرم اتفاق افتاد که امام خمینی(ره) سخنرانی تاریخی داشتند و بعد در سال 1357 مشاهده می‌شود که در ماه محرم، ماه خون و قیام، انقلاب اسلامی به اوج خود می‌رسد و در تظاهرات تاسوعا و عاشورا، سیل جمعیت نه به شکل عزاداری‌هایی که مرسوم بوده بلکه در قالب دستجات راهپیمایی، شعارهایی علیه حکومت پهلوی سر می‌دهند.
با شروع جنگ تحمیلی و تعرض قوای نظامی رژیم بعثی به ایران مشاهده می‌شود که همان حس و حال میهن‌دوستی که در آحاد ملت ایران بود، متبلور شد، اما صرفاً میهن‌پرستی و میهن‌دوستی نبود، بلکه آموزه‌های دینی و ماه محرم و الگوگیری از وقایع کربلا هم در میان مردم دیده می‌شد و خصوصاً در زمینه تشکیل بسیج مستضعفین که امام خمینی(ره) دستور آن را دادند، جوانان و مردم وارد عرصه دفاع شدند و با کمک نیروهای نظامی سپاه و ارتش اقدامات خود را آغاز کردند. در طول تاریخ دفاع مقدس ماه محرم و ادبیات عاشورایی و دینی نقش و جایگاه مهمی در روحیه دادن به رزمندگان اسلام و بالا بردن روحیه دلاوری، تکاوری و جنگ‌آوری آنها داشته و سرودهایی که سروده می‌شد نیز در انقلاب اسلامی در قالب شعر انقلابی و مذهبی در هم تنیده شده بود، اما بعد از دفاع مقدس مشاهده می‌شود که اشعار حماسی هم وارد اشعار انقلابی می‌شود، یعنی در کنار اشعار انقلابی، اشعار حماسی و رزمی و وزنه‌هایی که وزن حماسه، دلیری و شجاعت است، وارد ادبیات ما می‌شود. ضمن اینکه واژگان مهمی چون عدالت‌خواهی، عدالت‌دوستی، رفع ظلم و دلاوری در شعر ما و آثاری که در این دوره سروده می‌شود به کرات در شعر شاعران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در حقیقت می‌توان گفت که دفاع مقدس و ماه محرم ارتباط تنگاتنگی با هم داشتند. استفاده از نشانه‌های ماه محرم و واژگان کلیدی مثل یاحسن(ع) و یا ابوالفضل(ع) و نمادها و پرچم‌هایی که در 8 سال دفاع مقدس مورد استفاده قرار می‌گرفت در واقع نشان‌دهنده این است که ابعاد حماسی واقعه کربلا در 8 سال دفاع مقدس تبلور پیدا کرده و به منصه ظهور رسیده است. شجاعت حضرت ابوالفضل(ع) و رشادت‌هایی که رزمندگان داشتند، تشابهاتی با هم داشته، ضمن اینکه در طول 8 سال دفاع مقدس صحنه‌هایی که در تاریخ و ادبیات کربلا ذکر شده مثل ایثار و از خودگذشتی و مقدم دانستن دیگران بر خود حتی در نوشیدن آب و ... نیز در جنگ تحمیلی و 8 سال دفاع مقدس اتفاق افتاده است. در واقع بخشی از وقایع کربلا در نمونه کوچک و ملموس و عینی خود اتفاق افتاد و عینیت پیدا کرد و همه این‌ها نشانگر این است که بین تاریخ کربلا، میراث قیام امام حسین(ع)، آرمان‌های واقعه کربلا، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ارتباط عمیق و تنگاتنگی وجود داشته و تداوم پیدا کرده است.
(4).jpg)
نحوه پرداخت نویسندگان و پژوهشگران به موضوع ارتباط ماه محرم و دفاع مقدس را چطور می‌بینید؟ نظر شما به عنوان کسی که سال‌ها در این حوزه پژوهش کردید نسبت به عملکرد نویسندگان در این زمینه چیست؟
با توجه به اطلاعات و فعالیت‌هایی که در این عرصه داشته‌ام متأسفانه مراکز دانشگاهی که متولی ادبیات هستند که عرصه تاریخ را هم شامل می‌شود، نگاهشان به تاریخ و ادبیات معاصر یک نگاه چندان مناسبی نیست از این منظر که توجه به تاریخ سیاسی و فرهنگی و ادبیات 8 سال دفاع مقدس کمتر مورد توجه مراکز دانشگاهی و علمی قرار گرفته و از سویی برخی مراکز متولی عرصه دفاع مقدس هستند که در عرصه ادبیات، خاطرات و تاریخ شفاهی فعالیت می‌کنند که این مراکز هم آن ارتباط لازم و روش‌های علمی را در آثار خود کمتر مورد استفاده قرار می‌دهند و آن‌طور که شایسته و بایسته است استفاده نمی‌کنند.
بنظر می‌رسد با توجه به اینکه این عرصه متولی مشخصی ندارد و از طرفی مراکز مختلف در این عرصه فعالیت می‌کنند، ستادی از این مراکز و نهادهایی که در این عرصه دخیل هستند باید تشکیل شود و نقشه راهی را برای تاریخ و ادبیات دفاع مقدس طراحی کنند تا این نقشه راه در قالب طرح کلی دیده شود که هم جنبه‌های علمی و آکادمیک را مد نظر قرار دهد و هم تلاش‌هایی که در خارج از دانشگاه در مراکز مختلف یا توسط پژوهشگران صورت پذیرفته است را به هم مرتبط کند، در غیر اینصورت ممکن است آن طور که باید نتوانیم از تاریخ و ادبیات دفاع مقدس استفاده کنیم.
این نکته را هم باید مد نظر داشته باشیم که هم انقلاب اسلامی و هم دفاع مقدس دو موضوع و دو نماد مهم از هویت ملی جمهوری اسلامی و مردم ایران و نماد همبستگی ملی و با هم بودن آحاد ملت ایران است که نیازمند یک نقشه راه و طرح کلی است که هم نیازهای جامعه را در نظر بگیرد و هم شیوه‌های علمی را مد نظر قرار دهد.
پیوند محرم و 8 سال جنگ تحمیلی، چه دریچه جدیدی بر روی ادبیات دفاع مقدس گشوده است؟
آنچه در تاریخ دفاع مقدس مهم بوده و لازم است بصورت علمی طرح شود، اشعاری است که در دوران دفاع مقدس سروده شده، این اشعار در چند سطح است. در دوران دفاع مقدس افراد از مناطق مختلف کشور اعم از گیلانی‌ها، بلوچی‌ها، آذربایجانی‌ها و ... حضور داشتند. در کنار آن زبان ملی و زبان مشترکی که افراد با هم دارند، ادبیات محلی دفاع مقدس را هم داریم. مثلاً لشگر عاشورای آذربایجان در حماسه‌هایی که می‌آفریدند، اشعار و نوحه‌های محلی خود را هم زمزمه می‌کردند یا مازندرانی‌ها با گویش‌های محلی خود نوحه‌سرایی می‌کردند و ادبیات مکتوب زیادی تولید کرده‌اند که جمع‌آوری این میراث از کار علمی و مستندسازی می‌طلبد، زیرا بخشی از ادبیات عاشورایی دفاع مقدس با موسیقی و آواهای محلی ما سروکار دارد و آهنگ‌ها و ریتم‌هایی که در شعر حماسی و مرثیه‌سرایی وجود دارد به گونه‌ای دیگر است که نیاز به انجام کارهای علمی و میان‌رشته‌ای بین موسیقی و ادبیات و تاریخ است و لازم است به آنها توجه شود که اگر زمان زیادی بگذرد، خیلی از میراث‌ها را از دست خواهیم داد. متأسفانه مشکل اینجاست که این عرصه از یک طرف متولی مشخص خاص ندارد و از سویی مراکز مختلف در این عرصه مشغول فعالیت هستند و همین دوگانگی و نداشتن متولی مشخص سبب شده در خیلی از عرصه‌ها کار انجام شده نداشته باشیم یا کار تکراری وجود داشته باشد.
فکر می‌کنید در این سال‌ها چه ظرفیت‌هایی در خصوص دفاع مقدس مورد غفلت قرار گرفته است؟
غفلت‌های صورت گرفته شاید ناشی از گستردگی جنگ تحمیلی و حضور گسترده مردم است که درگیر دفاع مقدس بودند و هرکدام با مفاهیم عاشورا و قیام کربلا مرتبط بودند و لازمه‌اش این است که صاحبنظران این عرصه جلسات هم‌اندیشی داشته باشند. از جمله عرصه‌های مغفول مانده این است که ما «تاریخ ادبیات دفاع مقدس» را نداریم. باید اشعار این دوران را به حماسی و عرفانی دسته‌بندی کنیم. در وقایع کربلا و دفاع مقدس، بعد عرفانی قوی را داریم که لازمه‌اش بررسی علمی و دقیق این موضوع است، البته نشریه‌ای با عنوان «ادبیات پایداری» در دانشگاه شهید باهنر کرمان منتشر شده اما با توجه به گستردگی این موضوع و ابعاد مختلفی که دارد باید ده‌ها نشریه مثل این را داشته باشیم که در سطوح مختلف فعالیت کنند. مقاله علمی و پژوهشی که در سطح دانشگاهی هست بدرد مخاطب عام نخواهد خورد باید برای سطح عموم جامعه این میراث را در قالب داستان و به صورت نوین عرضه کنیم. در کنار آن استفاده از ظرفیت موسیقی، سینما، تئاتر همه مباحثی است که می‌تواند قابل توجه باشد.
در یکی از فرمایشات مقام معظم رهبری آمده است که جنگ را به گنج تشبیه کرده‌اند، این گنج تا وقتی که کشف نشده و آشکار نشود و مورد استفاده قرار نگیرد، پنهان شده است و ممکن است از نسل ما بگذرد و بعدها مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین مستلزم است که مراکز متولی تاریخ جنگ و مراکز دانشگاهی که در عرصه ادبیات دفاع مقدس فعالیت می‌کنند جلسات هم‌اندیشی داشته باشند و کارهای انجام شده آسیب‌شناسی شود و در عرصه کتاب و مقاله و دانشنامه‌نویسی جلسات برگزار شود و هماهنگی بین فعالیت‌ها صورت پذیرد. البته کارهای بسیاری در این زمینه انجام شده، اما چون معرفی نشده و مورد نقد و بررسی قرار نگرفته آن طور که لازم است عرضه و تبیین نشده است.
در حال حاضر چه اثری در دست نگارش دارید؟
در حوزه ادبیات دفاع مقدس بیشتر در صدد انتشار خاطرات رزمندگان و برخی شعرایی که در دوران جنگ تحمیلی در آذربایجان فعالیت می‌کردند، هستم و بزودی مجموعه خاطرات و نوحه‌های دوران دفاع مقدس آذربایجان، خصوصاً لشکر عاشورا را منتشر خواهم کرد.
نظر شما