در گفت‌وگویی که با مهمترین چهره آکادمیک ایران، سیدیحیی یثربی، استاد تمام فلسفه و کلام اسلامی در دانشگاه علامه طباطبایی، انجام داده‌ایم به بررسی برخی از پرسش‌های متداول در خصوص نزول قرآن کریم پرداخته‌ایم.
ابتدا این سؤال مطرح است که قرآن به عنوان کتاب آسمانی ما مسلمانان چه امکان‌هایی را در برابر بشر مدرن امروزی گشوده است؟
یحیی یثربی استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: قرآن کریم در مکه به پیامبر(ص) نازل شد. در محیطی که از نظر منابع طبیعی و امکانات، ارزش چندانی نداشت و تابع قدرت ایرانیان بود، اما ایران در آنجا نماینده نداشت و در چنین محیطی، قرآن تمدنی را به وجود آورد که همین غربی‌ها که ما الآن، دنیای آن‌ها را دنیای جدید می‌دانیم، به تمدن اسلامی دنیای جدید می‌گفتند. درواقع این چراغ روشن‌اندیشی را ما مسلمانان به‌دست آن‌ها دادیم.
اسلام می‌تواند بهترین هدایت‌ها را در هر زمانی داشته باشد. قرآن برنامه همیشگی ماست و برای هر زمانی بر اساس نیاز آن زمان، برنامه هدایت دارد و مهم این است که مسلمانان به آن درجه از دانش و شعور لازم دست یابند که بتوانند نیازهای امروز خود را با قرآن برآورده کنند، زیرا قرآن نه برای هم‌اکنون بلکه برای صدها قرن بعد از این نیز پاسخگوی نیازهای بشر است و می‌توان با بهره‌مندی از آن جامعه را به بهترین شیوه اداره کرد.
به عنوان مثال همین زمین، آب و خاک که بشر این همه امکانات به وسیله آن‌ها اختراع کرده، قرن‌ها پیش هم در طبیعت موجود بوده، اما انسان آن روز شعور استفاده بدین شکل از طبیعت را نداشت و فقط توانست اسب را رام کند و سواری بگیرد، اما انسان در زمان‌های بعد هواپیما را جایگزین اسب کرد، بنابراین بستگی به به شعور انسان دارد. در حال حاضر هم اگر ما نمی توانیم مشکلاتمان را با کمک قرآن حل کنیم، این مشکل ماست نه قرآن، همان‌طور که اگر ما نمی‌توانیم صنعت بومی داشته باشیم، این مشکل ماست نه مشکل طبیعت.
قرآن‌شناسی به عنوان یک دانش چگونه می‌تواند مورد تقویت قرار گیرد؟
دین‌شناسی که قرآن‌شناسی در رأس آن قرار دارد، باید هدف اصلی حوزه‌های ما باشد و تفقه در قرآن یعنی دین فهمی، اما مشکلی که وجود دارد این است که ما فقه را فقط، مسأله‌گفتن در رابطه با واجبات و مستحبات معنی می‌کنیم در صورتی که فقه یعنی قرآن را طوری بفهمیم که پاسخ نیازهای اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی را هم بتوانیم از آن استخراج کنیم.
متأسفانه دین‌شناسی و قرآن‌شناسی ما بسیار ضعیف است. در حالی که نیروهای زیادی به طور موازی در این زمینه کار می‌کنند، اما به طور عمقی و به صورت حرکت فکری و روند تحقیقی وارد میدان نشده‌ایم و متأسفانه این یکی از مهمترین اشکالات جهان اسلام است که دین‌شناسی امروزی وجود ندارد، لذا بشر امروزی به فردا نمی‌تواند فکر کند و به عقب برمی‌گردد و سلفی‌گری و سنت‌گرایی پیدا می‌شود، در حالی که قرآن برای همیشه تاریخ آمده است.
آیا می‌توان از عقل‌گرایی به مثابه نقطه آغاز جریان‌هایی که در ایران معاصر خواهان توجه به قرآن به عنوان مبداء و سرچشمه دیانت اسلامی هستند نام برد یا اینکه دغدغه شریعت نیز در این میان مطرح بوده است؟
عقل، وسیله ماست و همان‌طور که نمی‌توانیم بگوییم از چشم فقط دیدن آب یا آتش انتظار می‌رود. عقل هم وسیله ماست و در شریعت نیز باید از آن استفاده کنیم. درواقع فقه ما باید فقه امروزی باشد، نه اینکه فقط یک نام روی آن بگذاریم و برای این کار باید دانش زمانه خود را داشته باشیم. در اسلام بارها تأکید شده که مردان روزگار خودتان باشید که در این صورت با فهم و شعور متناسب با روزگارمان، قرآن‌شناسی بسیار پیشرفته‌تر از قرآن‌شناسی قرن‌های ششم، هفتم و هشتم خواهیم داشت.
در جهان غرب جریان‌های متعددی به قرآن‌هراسی دامن می‌زنند، پیامدهای این اقدامات را چگونه ارزیابی می‌کنید و اساساً چگونه می‌توان با این قرآن‌هراسی مقابله کرد؟
در جهان غرب متون دینی را زیاد جدی نمی‌گیرند و کتاب‌های مقدس را ساخته بشر می‌دانند. ما نمی‌توانیم مانع این تفکر شویم، ولی باید دین‌شناسی نیرومند باشیم که توجیه درستی را ارئه دهیم و باید مسائل را جدی بگیریم و به دنبال پاسخ صحیح باشیم.
قرآن رهنمودهای لازم برای تمام عرصه‌ها را دارد، همانند طبیعت که جوابگوی مشکلات انسان‌ها در هر دوره‌ای هست، اما به شرط اینکه این انسان بتواند از طبیعت استفاده کند و ویرانش نکند و ما هم از قرآن بتوانیم استفاده کنیم. حضرت علی(ع) هشدار می‌دهد که مبادا دیگران به قرآن عمل کنند و شما اهل قرآن عمل نکنید.
در روایاتی از رسول خدا(ص) نقل شده است که شب قدر تا روز قیامت در میان امت باقی است. به نظر می‌رسد که علاوه بر مفهوم نزول قرآن در این شب، امر دیگری مقصود است. نظر شما در این زمینه چیست؟
شب قدر به عنوان شبی که فرشتگان به زمین می‌آیند و وحی را برای بشر به زمین آوردند، شب فرخنده و مبارکی است. قرآن شروع نزولش در ماه رمضان بوده اما اینکه می‌گویند در آسمان اول نازل شده و بعد بتدریج آمده، من این دیدگاه‌ها را نمی‌پسندم و معتقدم آغاز نزول قرآن در رمضان بوده و قرآن دست حمایت خداست که که به سوی ما دراز شده و این سراپا خیر و برکت است و در سرنوشت ما اثر خواهد داشت.
نظر شما