به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، بررسی فرایند و مختصات فعالیت صنعت نشر و رویه‌های ترویج کتاب‌و کتابخوانی در سایر کشورها، می‌تواند به عنوان منبع اطلاعاتی مناسبی مورد توجه برنامه‌ریزان و مدیران فرهنگی قرار گیرد. هر کشوری به فراخور زیرساخت‌های فرهنگی و سطح توسعه‌یافتگی‌شان، در حوزه کتاب و بازارهای جهانی فعالیت دارند. البته شرایط اقتصادی و رفاه کشورها، در ترویج و گسترش کتابخوانی نقش مهمی دارد اما این قواعد، استثنائاتی هم دارد. کشوری مثل هند با وجود تنگناهای اجتماعی و فقر حاکم بر این جامعه، بالاترین سرانه کتابخوانی را میان کشورهای مختلف دارد. بنابراین باید اعتراف کرد که وضعیت نشر در کشورهای مختلف، تابع ملاحظات و شرایط متعددی است که ما را از رسیدن به قواعد و فرمول‌های ثابت باز می‌دارد.
با این رویکرد در پرونده‌ای با عنوان «جهان نشر در آینه تجربه» مجموعه گفت‌وگوهایی با ناشرها، مدیرهای آژانس‌های ادبی، استادهای دانشگاه و فعال‌های حوزه کتاب و نشر انجام شد. به دلیل وجود ظرایف و نکات ریز در بررسی صنعت نشر در دیگر کشورها و همچنین محدود بودن افرادی که تجربه حضور در فضای بین‌المللی نشر دارند، این پرونده به انعکاس تجربیات 10 فعال حوزه نشر که سابقه حضور در بازارهای جهانی کتاب را در کارنامه داشته‌اند، اختصاص یافت و به انتشار رسید که در ادامه، مروری خواهیم داشت بر اهم مطالب مطرح شده در آنها.
جهان عرب در تدارک آینده
جهان عرب و بازار کار در کشورهای عربی در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه فعالان ایرانی در حوزه‌های مختلف قرار گرفته‌است. بنابراین سهم داشتن از این بازار پرظرفیت، به‌عنوان یکی از برنامه‌های اقتصادی، می‌تواند برای فعالان حوزه نشر در ایران، اهمیت زیادی داشته باشد.
اخبار و گزارش‌های منتشر شد حاکی از آن است که اقدامات متعددی برای توسعه فرهنگی در برخی از کشورهای عرب‌زبان منطقه، در حال انجام است. امیر بیک‌محمدی، مدیر آژانس ادبی تماس، در این رابطه گفت: در جهان عرب مسئولان برگزاری نمایشگاه شارجه و ابوظبی برای اینکه سطح خوانش کتاب را بالا ببرند، کتابخانه‌هایی بسیار مدرن را طراحی کردند. در این کتابخانه‌ها فضای متناسب با امکاناتی وجود دارد که مجهزتر از بهترین کافی‌شاپ‌های ایران است تا مردم از کتاب‌های کتابخانه‌ها استفاده کند.
او با قیاس گرفتن این شرایط با امکانات موجود در ایران، ادامه داد: این درحالی است که ما حتی در مدارس هم از ظرفیت‌های کتابخانه استفاده مطلوبی نداریم.
بیک‌محمدی که ریشه این تفاوت‌ها را در نادیده گرفتن حرفه‌ای‌گری و ملاک‌های آن میداند، اظهار کرد: در ایران برخی مسائل باعث شدهاست، افرادی که حرفه‌ای نیستند، مجوز نشر بگیرند و در منابع بسیار محدودی که می‌تواند برای فرهنگ و نشر مصرف شود، شریک شوند. این روند به ضرر افرادی است که به‌صورت حرفه‌ای فعالیت می‌کنند.
آلمان بیشترین گردش مالی را در حوزه کتاب دارد
کشورهای همسایه ایران شرایط متفاوتی در صنعت نشر دارند، محمود آموزگار، مدیر نشر کتاب آمه، اعمال قانون قیمت ثابت کتاب و رعایت حقوق مالکیت فکری را دو رکن اساسی در توسعه و پیشرفت صنعت نشر اعلام کرد و گفت: کشور آلمان در اروپا، بیشترین گردش مالی را در حوزه کتاب دارد. در کشورهایی که تابع قیمت ثابت کتاب هستند، این مساله به صورت قانونی در مجلس تصویب شدهاست و در راس این کشورها، آلمان و فرانسه قرار دارند.
به گفته او انگلیس هم از قاعده قیمت ثابت کتاب تبعیت می‌کرد، اما در سال 1997 از این قاعده خارج و در قیمت‌گذاری پشت جلد کتاب و تخفیف آزاد شد. از سال 1997 تا 2007 که قاعده قیمت ثابت کتاب در انگلستان اجرا نمی‌شود، حدود 1000 کتابفروشی در بریتانیای کبیر تعطیل شدند.
آموزگار در بیان تجربیات خود درباره صنعت نشر و کتابفروشی در کشورهای منطقه گفت: در آذربایجان تعداد کتاب‌فروشی‌ها خیلی کم است، تا جایی که در شهر باکو پایتخت آذربایجان، تعداد کتاب‌فروشی‌ها به اندازه شهرهای کوچک و متوسط ایران است. صنعت نشر در کشورهای شیخ‌نشین ضعیف است. در عربستان عمدتا صنعت نشر به کتاب‌های دینی و مذهبی اختصاص دارد. وضعیت نشر در امارات مقداری بهتر است، به این دلیل که دولت سرمایه‌گذاری قابل توجهی در این بخش کرده‌است. در شارجه، دوبی و ابوظبی نمایشگاه‌های کتابی داریم که در تقویم بین‌المللی ثبت شده‌اند.
هند در راس سرانه مطالعه قراردارد
یکی از مواردی که در این مجموعه گفت‌وگوها مشخص شد، این بود که توجه صرف به آمار می‌تواند گمراه کننده باشد، زیرا بسیاری از موارد و ریزه‌کاری‌ها در کشورهای مختلف بر صنعت نشر تاثیرگذار است. معصومه خسروشاهی، مدیر تولید محتوای آژانس ادبی دایره مینا اعلام کرد: سال ۲۰۱۸ در کشور آلمان 79 هزار و 916 عنوان کتاب تولید شدهاست و در همین فهرست، کشور ایران با حدود 102 هزار و 691 عنوان کتاب، رتبه ششم را دارد، اما وقتی میزان فروش حق کتاب به نشرهایی خارجی را بین ایران و آلمان مقایسه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که در حقیقت ایران جایگاه قابل دفاعی ندارد.
او به پیشرفت حلقه نشر از ناشر، توزیع‌کننده و کتاب‌فروش به سینما، بازی‌های یارانه‌ای و ... اشاره کرد و درباره تاثیر توجه بیشتر به کتابخوانی گفت: ظهور شبکه‌های اجتماعی، سرگرمی‌هایی مثل بازی و تلویزیون‌های اینترنتی باعث شده افراد با مطالعه فاصله بگیرند، اما ناشران بین‌المللی تلاش می‌کنند، تمام بخش‌های فرهنگی را تحت پوشش قرار بدهند. در کشورهایی که ناشران دسترسی جامعی به مخاطب دارند، در ارزیابی اقداماتی که می‌توانند برای معرفی و فروش بیشتر کتاب انجام دهند، آنها متوجه شدند، می‌توان با اقتباس از کتاب برای مثال فیلم یا سریال بسازند یا در طراحی بازی رایانه‌ای از آن کتاب استفاده کنند.
به گفته او سه کشور برتر در حوزه سرانه مطالعه عبارت از هند، تایلند و چین است. کشور آلمان در این فهرست در رتبه 21 قرار دارد. مردم در آلمان پنج ساعت و ۴۲ دقیقه در هفته مطالعه می‌کنند؛ درحالی‌که در هند این رقم به ۱۰ ساعت و ۴۲ دقیقه می‌رسد.
در ترکیه هنوز کتاب افست می‌شود
ترکیه کشور همسایه ایران، قانون کپی‌رایت را پذیرفته و بر رعایت آن نظارت دارد. البته نه به اندازه کشورهای اروپایی اما در ترکیه به این قانون توجه می‌شود. میلاد سلمانی، مترجم و استاد دانشگاه خلیج استانبول با بیان اینکه تقریبا 1700 ناشر در بازار ترکیه فعالیت دارند، گفت: تعداد واقعی ناشران فعال در ترکیه حتما بیش از این رقم است. باید توجه داشت بسیاری از ناشران در حوزه تولید کتاب‌های تحصیلی در دوره راهنمایی و دبیرستان، تست و کنکور دانشگاه فعال هستند. ناشران کتاب‌های درسی و کمک درسی هم داخل آمار ارائه شده از ناشران هستند.
به گفته او تعداد عناوین کتاب‌هایی که هر سال چاپ می‌شود، حدود 600 تا 650 میلیون نسخه است؛ با این حساب و با توجه به جمعیت تقریبا 80 میلیونی ترکیه، سرانه کتاب بین هفت و نیم تا هشت عدد کتاب در سال و سرانه مطالعه تقریبا هشت دقیقه در روز است.
سلمانی با اشاره به اینکه سال‌ها است که ترکیه یکی از اعضای کنوانسیون برن است، اما با این حال افست شدن کتاب‌ها اتفاق می‌افتد، ادامه داد: هستند افراد یا ناشرهای زیرزمینی که کتاب‌های پرفروش سایر ناشران را چاپ و به‌فروش می‌رسانند، اما فعالیت آنها تا زمانی ادامه دارد که پلیس آنها را دستگیر کند، زیرا بعد از دستگیری، مانع فعالیت آنها خواهندشد.
فرانسه سردمدار نشر بود، اما به شدت ضعیف شد
نشر در کشورهای اروپایی، سازوکار نشر با آنچه در صنعت نشر ایران شاهدش هستیم، متفاوت است. به گفته افشین شحنه‌تبار، مدیر انتشارات شمع و مه، در کشورهای اروپایی چیزی به عنوان مجوز انتشارات به شکلی که در ایران دریافت می‌شود، وجود ندارد. این درحالی است که در خانواده نشر ایران افراد مجوز نشر دریافت می‌کنند تا مثلا هزینه بیمه‌شان یک سوم شود و بتوانند وام بگیرند.
از نظر این ناشر، در تحلیل شرایط و مقایسه نشر در ایران با نشر در کشورهای پیشرو در این صنعت، وجود قوانین و اجرای آنها، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از همه تاثیرگذارتر، قانون کپی‌رایت و نظارت بر آن است. مدیر انتشارات شمع و مه می‌گوید؛ رعایت این قانون باعث شده کتابسازی در کشورهای اروپایی از نظر قانونی و کیفری برای متخلفان پرهزینه باشد و به همین دلیل کسی سمت کتابسازی نمی‌رود.
به گفته شحنه‌تبار در اروپا، برخی از کشورها مانند فرانسه که زمانی سردمدار نشر بود، به شدت ضعیف شده‌اند. برای مثال از لحاظ تولید محتوا، در فرانسه، سوئیس و بلژیک اگر نویسندگان مهاجر و نویسندگانی که زبان دومشان فرانسه است، نباشند، ادبیات فرانسه به شدت با مشکل مواجه می‌شود. این درحالی است که کشور آلمان در صنعت نشر هنوز قدرتمند است و از نظر تیراژ و ناشرانی که دارد هنوز بسیار قوی است. در انگلستان با توجه به ناشران برتر دنیا در این کشور فعال بودند، در دو یا سه سال گذشته با ناشران بزرگ آمریکایی ادغام شدند.
حضور طالبان ممکن است ریشه فرهنگ و کتاب را نابود کند
افغانستان با وجود پیشرفت‌های فراوانی که در حوزه نشر داشت، با قدرت‌گیری مجدد طالبان در خطر بحران عظیمی در صنعت نشر قرار دارد. نادر موسوی، مدیر انتشارات آمو و نماینده نشر تاک در ایران با اعلام اینکه با این روند ممکن است ریشه فرهنگ و کتاب نابود شود، گفت: افغانستان به تعداد ایران ناشر ندارد. حدود ۱۰ ناشر یعنی بخش عمده ناشران در کابل فعال هستند، سه ناشر در مزارشریف و چهار ناشر هم در هرات فعالیت می‌کند. شهر دیگری را ندیدم که ناشر داشته‌باشد.
به گفته او معمولا نویسندگان و شاعران این کار را به عنوان پیشه دوم انتخاب می‌کنند. خیلی کم هستند افرادی که بتوانند معاش زندگی خود را از این راه تامین کنند. بیشتر افراد این کار را از روی ذوق، عشق و علاقه انجام می‌دهند. البته ناشران وضعیت بهتری نسبت به مولف‌ها دارند، هرچند استقبال خوبی از کتاب‌های نویسندگان و شاعران افغانستان در ایران شدهاست.
در حوزه کتاب کودک و نوجوان پیوند مداومی با جامعه جهانی نداریم
حوزه کتاب کودک و نوجوان در همه کشورها از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا با خواندن این کتاب‌ها است که نسل آینده پرورش پیدا می‌کنند. سیدعلی کاشفی خوانساری، نویسنده حوزه کودک و نوجوان و سردبیر گاهنامه نقد کتاب کودک با بیان اینکه معمولا در دنیا برندهای کتاب کودک، موسسات انتشاراتی وابسته به موسسات بزرگتری هستند که انواع کتاب‌ها را منتشر می‌کنند، گفت: برای مثال بزرگترین ناشران کتاب دنیا به big five معروف هستند، که پنج موسسه انتشاراتی بزرگ را شامل می‌شوند. گاهی تعداد ناشران در یک موسسه انتشاراتی به 300 زیر مجموعه می‌رسد که برخی از آنها در حوزه کتاب کودک فعالیت دارند.
به گفته او در حوزه کتاب کودک و نوجوان، پیوند مداومی با جامعه جهانی نداریم؛ کاشفی خوانساری توضیح داد: به ندرت یک ناشر، نویسنده و تصویرگر ایرانی را می‌بینیم که عضو یک انجمن جهانی باشد. تعامل صادرات و واردات در ایران بسیار محدود است. این روند به این دلیل که عضو کنوانسیون برن نیستیم و در بسیاری از موارد حق کپی‌رایت در ایران رعایت نمی‌شود، به‌وجود آمده است.
روابطی که سیاسی شدهاست
ایران در دهه‌های گذشته ارتباط قوی‌تری نسبت به سال‌های اخیر با کشورهای دیگر در حوزه نشر داشته‌است. محمد قاسم لیما صالح رامسری، مدیر انتشارات معین پیش از افزایش قیمت چاپ کتاب، با ناشران خارجی برای چاپ کتاب‌هایشان در ایران همکاری می‌کرد و این روند را زمینه‌ساز شناخته‌شدن هنر و فرهنگ ایرانی میداند.
به گفته رامسری متاسفانه در کشور همه‌چیز و و همه روابط سیاسی شدهاست. به ابتدایی‌ترین مسائل از دیدگاه فرهنگی و ادبی نگاه نمی‌شود.
در ایران به سلیقه کودکان توجه نمی‌شود
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سال‌ها است در ترجمه و انتشار کتاب‌هایش قانون کپی‌رایت را رعایت می‌کند. سعیده ارگانی، مدیر بخش کپی‌رایت انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ترجمه و انتشار آثار نویسندگان و تصویرگران در دیگر کشورها را مشوق آنها و رصد بازار جهانی را موجب ارتقای کیفیت کتاب‌های کانون میداند.
به گفته او شاید ایران از معدود کشورهایی باشد که در حوزه نشر، فعالیت قابل توجهی دارد، اما متاسفانه هنوز قوانین کپی‌رایت را رعایت نمی‌کند و این دیدگاه در کشور به‌صورت یک قانون رسمی در نیامده‌است.
ارگانی با اشاره به اینکه یک عامل در کم بودن توجه به کتاب در حوزه کودک و نوجوان در ایران این است که کودکان 12 یا 13 ساله به کتاب‌های رمان تصویری خیلی علاقه‌مند هستند، توضیح داد: در ایران همچنان روی رمان‌های بدون تصویر کار می‌کنیم، به همین دلیل معدود ناشرانی که کتاب‌های تصویری دارند، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرند. توجه نکردن به سلیقه کودکان در تولید و نشر کتاب، باعث می‌شود آنان تا حدی از خواندن کتاب فاصله بگیرند.
تهدید فروش آنلاین برای كتاب‌فروش‌های سنتی
در امریکا فعالیت کتاب‌فروشی‌های بزرگ و مجهز موجب به خطر افتادن حیات کتاب‌فروشی‌های کوچک و سنتی شدهاست. به گفته ابراهیم صالح‌رامسری، که در انتشارات لوگانبری در امریکا مسئولیت مدیریت، نظارت و ثبت را برعهده دارد، حدود 3000 ناشر در امریكا فعال می‌کنند، اما قلب بازار نشر امریكا دست ٦یا هفت ناشر است؛ ناشرانی مثل پنگوئن، هارپركولین و هچت. شمارگان کتاب در این کشور به‌طورمیانگین، حدود ٣٠٠٠ نسخه است.
او با اشاره به اینکه هر امریكایی به‌طور متوسط ٣٥ دقیقه در روز كتاب می‌خواند افزود: حدود 11 هزار كتاب‌فروشی در آمریكا وجود دارد؛ علاوه‌براین نباید از سهم عظیم كتاب‌فروشی‌های آنلاین در ایجاد دسترسی مردم به کتاب غافل شد. البته فروش آنلاین مشابه دیگر کشورهای جهان، تهدیدی جدی برای كتاب‌فروش‌های سنتی است.
مشروح گفت‌وگوها و مطالب منتشر شده در پرونده «جهان نشر در آینه تجربه» از طریق لینک‌های زیر، قابل دسترسی است:
اندونزی، صربستان و کشورهای عربی؛ از شبکه‌های توزیع قوی کتاب تا کافه-کتابخانه‌های مجلل
به گفته مدیر آژانس ادبی تماس شبکه قوی توزیع کتاب در اندونزی، سهولت دسترسی به کتاب در این کشور 270 میلیونی را تسهیل کرده‌است، تا جایی که فقط یک میلیون نفر از نمایشگاه کتاب آن بازدید می‌کنند.
نشر در اروپا هم کار پرریسکی است/ جلوگیری از تخلفات در گرو قدرت اتحادیه‌ها و قوانین
شحنه‌تبار در بررسی فعالیت نشر در کشورهای اروپایی بر لزوم رعایت قوانین کپی‌رایت و قدرت اصناف تاکید و این موارد را به عنوان عامل بازدارنده آسیب‌ها و مشکلاتی مانند کتابسازی و تخفیف‌های نامتعارف اعلام کرد.
وضعیت کتاب‌فروشی‌های مستقل بیانگر شرایط صنعت نشر هر کشور است
محمود آموزگار اعمال قانون قیمت ثابت کتاب و رعایت حقوق مالکیت فکری را دو رکن اساسی در توسعه و پیشرفت صنعت نشر میداند و معتقد است تضعیف کتاب‌فروشی‌های مستقل، محصول بی‌توجهی به این دو رکن است.
سرانه مطالعه هفتگی در هند 10 ساعت و 42 دقیقه است/ کتاب نباید محدود به ویترین کتابفروشی باشد
خسروشاهی با اشاره به تنگاتنگ بودن رقابت میان ناشران در برخی از کشورها، به لزوم انجام اقداماتی مانند ساخت فیلم و طراحی بازی رایانه‌ای با محتوای کتاب و محدود نبود آن به ویترین کتابفروشی تاکید کرد.
دولت ترکیه هزینه نخستین کتاب نویسندگان را پرداخت می‌کند/ ناشر آثار پاموک یک بانک است
میلاد سلمانی، مترجم و استاد دانشگاه خلیج استانبول با اشاره به اقداماتی که در ترکیه برای رعایت حقوق مالکیت فکری شدهاست، از دسترسی ساده به کتاب‌هایی که به صورت غیرقانونی در این کشور منتشر شدهاست، خبر داد.
قدرت‌گیری طالبان و بیم نابودی فرهنگ و نشر/ دولت افغانستان با زبان فارسی سر ستیز دارد
نادر موسوی، مدیر انتشارات آمو با تشریح وضعیت نشر و کتاب‌های فارسی در افغانستان، نسبت به آینده فعالیت ناشران و کتاب‌خوانان ابراز نگرانی کرد و گفت: با روند قدرت‌گیری مجدد طالبان ممکن است ریشه فرهنگ و کتاب نابود شود.
فعالیت انفرادی ناشران کودک و نوجوان خاص ایران است
سردبیر گاهنامه نقد کتاب کودک می‌گوید؛ فعالان حوزه کودک و نوجوان در اغلب کشورها، برعکس ایران به صورت مجموعه‌ای از ناشران، موزعان و کتاب‌فروشان و با یکدیگر هم‌افزایی دارند.
برخی ناشران خارجی نسبت به فرهنگ و نشر ایران بیگانه هستند
صالح رامسری پیش از افزایش قیمت چاپ کتاب با ناشران خارجی برای چاپ کتاب‌هایشان در ایران همکاری می‌کرد و این روند را زمینه‌ساز شناخته‌شدن هنر و فرهنگ ایرانی میداند.
ارتقای کمی و کیفی آثار ناشران ایرانی به رصد بازارهای جهانی وابسته است
ارگانی یکی از دلایل پایین بودن سرانه مطالعه میان کودکان و نوجوانان را بی‌توجهی به سلایق آنها اعلام کرد و خواستار توجه بیشتر آموزش و پرورش به این مساله شد.
فروشگاه‌های آنلاین؛ عامل تهدید 11000 کتابفروشی سنتی آمریکا
ابراهیم صالح رامسری تعداد 11 هزار کتابفروشی در امریکا را عامل مهم توزیع گسترده کتاب در آمریکا میداند و در عین‌حال معتقد است مشابه دیگر کشورها فعالیت این فروشگاه‌های مجازی حیات کتاب‌فروشی‌های سنتی را تهدید می‌کند.
سه‌شنبه ۲۳ شهریور ۱۴۰۰ - ۰۹:۲۸
نظر شما