ابوالحسن بیهقی در این کتاب جغرافیای تاریخی یکی از مهمترین مناطق خراسان، یعنی بیهق را گزارش کرده است و اطلاعات ذی‌قیمتی از اوضاع سیاسی، اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و ادبی این منطقه و برخی دیگر از شهرهای خراسان مانند نیشابور به دست داده است.
به نظر سلمان ساکت، آنچه ارزش و اعتبار این اثر را دوچندان می‌کند، گزارش‌هایی است که او از دیده‌ها و شنیده‌های خود ارائه کرده است که بسیاری از آنها یگانه و منحصر به فرد است و در هیچ منبع دیگری یافت نمی‌شود.
بنا به نوشته مصحح در مقدمه، بیهقی این کتاب را به خواست هیچ سلطان و امیری ننوشته و مهمترین انگیزه او احیای علم و دانش بوده است. افزون بر این به‌طور اختصاصی شیفتگی و علاقه وافر ابن‌فندق بیهقی به زادگاهش در نوشتن تاریخ بیهق مؤثر بوده است؛ چرا که او در این کتاب نه تنها جغرافیای تاریخی و تاریخ فرهنگی و اجتماعی ناحیه بیهق را ثبت و ضبط کرده است، که فهرست بلندی از بزرگان و ادیبان و دانشمندان آن خطه را همراه با گزارش‌های جذابی از زندگی آنان به دست داده و بدین گونه نام و شایستگی‌های ایشان را برای آیندگان حفظ کرده و به یادگار گذاشته است.
ساکت در ادامه مقدمه خود به ساختار کتاب «تاریخ بیهق» نیز پرداخته و می‌نویسد: «تاریخ بیهق از یک مقدمه و نُه باب که باب آخر، خاتمه کتاب نام دارد، تشکیل شده است. بیهقی در مقدمه پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر پیامبر (ص) سلسله نسب خود را که به نوح (ع) می‌رسد، با دقت و وسواس تمام برشمرده و سپس از حوادث روزگار و بی‌رونقی بازار علم و دانش، به ویژه کسادی علوم حدیث و انساب و تاریخ، شِکوه و شکایت کرده است و در ادامه اظهار امیدواری کرده که بار دیگر «بضاعت علم روایی پذیرد و اشتیاق به علم‌اندوزی و دانش‌گستری فزونی گیرد.»
بنا به آنچه مصحح بدان اشاره کرده است، باب نخست در «فضایل بیهق» است و سپس فصلی را به «ذکر فتح بیهق» اختصاص داده است. «در ذکر هوای بیهق» عنوان باب دوم است که بیهقی به شرح هوای بیهق پرداخته است.
باب سوم «در اشتقاق لفظ بیهق و حدود آن» نام دارد. بیهقی ضمن برشمردن اقوال مختلف درباره ریشه کلمه بیهق و وجه تسمیه این شهر، ارباع دوازده‌گانه بیهق را معرفی کرده است.
«بیان بنای سبزوار و وقایع عظام که اینجا افتاده است» و «در ذکر خاندان‌های قدیم و شریف در این ناحیت» عناوین باب‌های چهارم و پنجم این اثر است که البته باب پنجم بخش عمده کتاب را تشکیل می‌دهد.
ابوالحسن بیهقی در باب ششم، که «ذکر علما و ائمه و افاضل که از این ناحیت خاسته‌اند و به این ناحیت انتقال کرده‌اند» نام دارد، به معرفی حدود دویست تن از بزرگان و دانشمندان ناحیه بیهق پرداخته است.
«در ذکر وقایع عظام» و «در غرایب چیزها که از بیهق خیزد» عناوین باب‌های هفتم و هشتم این اثر است. در باب نهم که خطبه پایانی کتاب است، مؤلف از شکسته‌دلی افاضل روزگار و پژمردگی احوال علما شکایت کرده و سپس به نصحیت و موعظه پرداخته و عیوب دنیا را در ده وجه بیان کرده است. نمایه‌ها و مآخذ مقدمه و تعلیقات پایان‌بخش کتاب «تاریخ بیهق» است.
«تاریخ بیهق» نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به ابن‌فُندق (۴۹۰-۵۶۵ ق.) با تحقیق و تصحیح سلمان ساکت، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی و رئیس مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد از سوی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
سلمان ساکت، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و مصحح کتاب تاریخ بیهق در آیین رونمایی از این کتاب گفت: ابوالحسن بیهقی به لحاظ گستردگی دانش، علوم و تالیفات ارزشمند در عصر خود به فرید خراسان معروف بود.
افزود: تاریخ بیهق از آثار نمونه و منحصر به فرد تاریخ های محلی است و بر خلاف دیگر تاریخ های محلی که منحصر به اطلاعات تاریخ و جغرافیای تاریخی بودند این اثر جامع الاطراف است و به حوزه های مختلف علوم اشاره داشته است.
وی ادامه داد: ابوالحسن بیهقی بیش از ۸۰ جلد کتاب در حوزه های مختلف ادبیات، تاریخ، حکمت، نجوم، طب، فقه، حدیث و علم انساب دارد که فهرست آنها در کتاب مشارب التجارب آورده شده اما بخش زیادی از آثار در گذر زمان از بین رفته است.
محقق و مصحح کتاب تاریخ بیهق گفت: از ویژگی های بارز این کتاب، اطلاعات تاریخی - جغرافیایی این منطقه است و این کتاب در ردیف تواریخ محلی و شاهکاری در این گونه تاریخی است.
ساکت افزود: کتاب تاریخ بیهق در بین آثار زمانه خود یگانه و نمونه بوده و در آن اطلاعاتی آمده که در دیگر آثار مورخان و نویسندگان معاصر وی نبوده است مثلا در این کتاب از فعالیت زنان به عنوان کنشگران فرهنگی یاد شده است و نیز بیهقی با رویکرد و نگاه خود به تاریخ، فلسفه تاریخ را بیان کرده است.
وی ادامه داد: ابوالحسن بیهقی یکی از کهن ترین شارحان نهج البلاغه بوده است و کتاب معارج نهج البلاغه بیهقی از نخستین شرحها درباره نهج‌البلاغه است که آن را به درخواست سادات منطقه بیهق و به زبان عربی نوشته است.
مصحح کتاب «تاریخ بیهق» گفت: بیهقی با نگارش تاریخ بیهق، شناسانه بیهق را به یادگار گذاشته و شایسته است ۱۰ مرداد به عنوان سالروز تولد این حکیم و ادیب مشهور در تقویم رسمی کشور نامگذاری شود.
عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی نیز در این مراسم گفت: سبزوار از دیرباز سرزمین ادبیات، تاریخ، فرهنگ و تمدن بوده و مفاخر بسیاری را در دامان خود پرورده است واین شهر پایتخت دانش، ادبیات و نثر فارسی نام گرفته و همان طور که شاهنامه فردوسی نمونه اعلای نظم فارسی است تاریخ بیهقی نیز الگوی شایسته ای از نثر اعلای فارسی است.
محمدجعفر یاحقی افزود: تاریخ بیهق تنها به توضیح جامع جنگ و شرارت‌های تحمیلی در این دیار محدود نمی‌شود بلکه در آن به تمامی رویدادهای فرهنگی، اجتماعی، مردم‌شناسی و حوزه اقتصادی منطقه اشاره شده است.
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: کتاب تاریخ بیهق از اعلاترین نمونه‌های تاریخی موثق است که مورد توجه بسیاری از اندیشمندان در زمینه جامعیت جغرافیای تاریخی و محلی است و با اطلاعاتی ارزشمند در زمینه‌های گوناگون برای تاریخ دیار بیهق ماندگار شده است.
ظهیر الدین ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به ابن فندق بیهقی و فرید خراسان، حکیم و ادیب مشهور ایران و از ریاضیدانان بزرگ قرن ششم هجری است.
ابن فندق در ششتمد متولد شد و در جوانی به کسب علوم مختلف پرداخت و بسیاری از استادان بزرگ زمان خود را در بیهق، نیشابور، مرو، سرخس و دیگر مناطق خراسان ملاقات کرد و از آنان بهره جست و از جمله دیداری با حکیم عمر خیام داشت که شرح آن را در کتاب تتمه صوان الحکمة آورده است.
مهمترین اثر او کتاب پارسی تاریخ بیهق در تاریخ و جغرافیای ناحیه بیهق و ذکر رجال علم و ادب و نیز سادات و خاندان مشهور و دیگر اطلاعات تاریخی آن سرزمین است.
از آثار او کتابی در ستاره شناسی به پارسی به نام جوامع احکام النجوم در سه جلد موجود است که او این کتاب را به خواهش دوستان خود نوشت. بیهقی در سال ۵۶۵ هجری قمری درگذشت و آرامگاه این دانشمند در شهر ششتمد است که پیش از این از توابع شهرستان سبزوار بود و چندی است به شهرستان ارتقا یافته است.
شهرستان ششتمد در ۲۴۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد با وسعت سه هزار و ۷۸۶ کیلومتر مربع، دارای ۲۴ هزار نفر جمعیت است. این شهرستان دارای ۲ بخش مرکزی و شامکان، ۴۸ دهیاری و ۵۳ آبادی است.
نظر شما