خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- تاریخ‌نگاری امری مهم، پیچیده و حاصل تعامل آگاهانه ذهن مورخ با واقعه تاریخی است و در هر عصری برخاسته از اندیشه‌ها و گفتمان‌های نسل معاصر خود است که در پرتو آن، دوره‌های تاریخ‌نگاری متفاوتی شکل گرفته‌اند. چنان که نمی‌توان پذیرفت تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی در سبک، روش و نگرش، ادامه تاریخ‌نگاری عصر پهلوی باشد. آنچه در تاریخ‌نگاری اهمیت دارد، شناخت روند رخداد تاریخی، نگرش و تفکر مورخ، پیرامون آن است. به این خاطر مورخان در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تحلیل رخدادهای تاریخی ضروری است بر مقدمات و بایسته‌هایی در این امر توجه کنند تا زمینه‌های شکل‌گیری تاریخ‌نگاری جامع و مستندی را فراهم سازند. با رضا مختاری اصفهانی، پژوهشگر و تاریخ‌نگار به گفت‌وگو نشستیم تا درباره ویژگی‌ها، ظرفیت‌ها و آسیب‌های تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی را برایمان شرح دهد.  

چرا باید در تاریخ‌نگاری امروز بحث جدایی برای تاریخ‌نگاری انقلاب قائل بشویم؟
انقلاب 57 یکی از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران است که نظام سلطنتی را که از 75 سال قبل از آن مشروطه سلطنتی شده بود، برانداخت. هرچند در بعضی آمال مانند استقلال و آزادی می‌توان آن را در ادامه انقلاب مشروطه و جنبش ملی شدن صنعت نفت دانست، اما ویژگی‌‎های خاص و منحصر به فردش آن را به مقطع  خاص و مجزایی تبدیل کرده است. تعدد احزاب سیاسی و گروه‌های مبارز و مسلح در مقابله با سلطنت پهلوی که نهایت مقهور تفوق نیروهای مذهبی در انقلاب 57 شدند، مطالعه جامعه ایران و حوادث منتهی به انقلاب را ضروری می‌سازد. 

این تاریخ‌نگاری اگر قائل به آن هستید چه ویژگی‌هایی دارد؟
ذکر این نکته ضروری است که تاریخ‎‌نگاری انقلاب همچنان در مرحله ابتدایی قرار دارد و با توجه به محدودیت‌هایی که در خصوص بعضی از موضوعات آن وجود دارد، پژوهش‌های تاریخی درباره آن با مضایق گوناگون مواجه است. حتی این محدودیت در تاریخ‌نگاری دوره پهلوی وجود دارد. به اعتقاد بعضی متقدمان پژوهش‌های تاریخی مانند عباس اقبال آشتیانی، دوره‎ای که درباره آن هنوز حب و بغض وجود دارد، نمی‌‎توان در موضوعات مورد بررسی در تاریخ معاصر گنجاند. همچنین هنوز اسناد بسیاری از انقلاب هست که مجال انتشار نیافته است یا بسیاری از بازیگران و نقش‎‌آفرینان انقلاب خاطرات را خود را نگفته‌‎اند یا گفته‌‎اند ولی اجازه انتشار نداده یا نیافته‌‎اند.

با این همه، به نظر بنده، تاریخ‌نگاری انقلاب باید الف) جامع و کامل باشد. جامعیت به این معنا که از نقش گروه‌های سیاسی و مبارز و افراد به خاطر مواضع یا وضعیت امروزشان غفلت نکند. همچنین موضوعات گوناگون مانند ادبیات و شاخه‎‌‌های متعدد آن، اقتصاد، مسائل اجتماعی و... ناگفته نماند. ب) به تحولات فکری اهتمام و توجه کند. از این نظر که تحول و تفکری که در سیر مبارزه در افراد یا کانون‎‌‌های مهمی مانند فقها و حوزه‎‌‌های علمیه رخ داده، از نظر دور ندارد. ج) از موضع بی‌طرف به تحولات گوناگون در دوره سلطنت پهلوی نگریسته شود تا نقش این تحولات در وقوع انقلاب به طور دقیق و علمی بررسی و روشن شود. از آنجا که جامعه ایران از لحاظ محتوا تغییر چندانی نکرده، بررسی وقایع منجر به انقلاب از لحاظ کاربردی و راهبردی می‎‌‌تواند برای امروز مؤثر باشد. د) عاری از نگاه ایدئولوژیک و شعاری باشد. ه) بتواند نظریه‎‌‌پردازی علمی و بومی کند. 

یکی از ظرفیت‌های این تاریخ‌نگاری پرداختن به تاریخ قاجار است در این زمینه تا چه اندازه موفق بوده است؟
اگر نگاه خطی به تاریخ داشته باشیم، حتی دوره صفویه و رسمیت مذهب تشیع و غلبه نگاه موعودگرایانه بر بخش مهمی از جامعه می‌‎تواند در تاریخ‌‎نگاری انقلاب ملاحظه شود. در خصوص تاریخ قاجاریه نیز مسائل مختلف مانند تأثیر شکست ایران از روسیه، ورود تجدد به ایران، انقلاب مشروطه، نقش فقیهان در آن، تولد روشنفکری در ایران و... می‎‌‌تواند در بررسی مسائل انقلاب مؤثر باشد. در خصوص تاریخ‌‎نگاری دوره قاجاریه در خارج از کشور مطالعات بهتری انجام شده و داخل از این لحاظ فقیر است. 

آسیب‌شناسی تاریخ‌نگاری انقلاب شامل چه مسائلی است؟
1. اولین آسیب، نگاه ایدئولوژیک و غیرعلمی است. در این نگاه بخش‌‎های مهمی مغفول می‎‌‌مانند. دومین آسیب، سپردن کار به افراد غیرآکادمیک و تبلیغاتچی است. سومین آسیب، نگاه اداری و سازمانی به امر مهمی مانند تاریخ‎‌نگاری انقلاب است. آسیب دیگر آن‎که نظریه توطئه در بررسی حوادث چندان پررنگ شود که به توهم توطئه تبدیل شود.

چرا برخی معتقدند خاطره‌نگاری در تاریخ انقلاب به دلیل بیان بعضی مسائل از سوی نخبگان سیاسی موجب آسیب رساندن به تاریخ‌نگاری انقلاب است؟
خاطرات از منابع مهم تاریخ‌نگاری از جمله تاریخ‌نگاری انقلاب هستند. هرچند ممکن است افراد در بیان خاطراتشان غلو کرده باشند یا حوادث را بر مبنای نگاه امروزشان روایت می‎‌‌کنند، اما از همین خاطرات نیز نباید غفلت کرد. وظیفه پژوهشگر تاریخ است که به نقد روایت این راویان و خود راویان بپردازد و صحت سخن و روایتشان را با محک روایات دیگر و اسناد و منابع دیگر بسنجد. از همین رو هرچه خاطرات بیشتری منتشر شود، به غنای منابع مطالعاتی افزوده می‌‎شود. چنانچه مرحوم حبیب لاجوردی با مصاحبه‎‌‌هایی که با بعضی رجال دوره پهلوی کرد، کمک فراوانی به فهم بعضی از موضوعات و وقایع کرد. همچنین مصاحبه‌‎های مراکزی مانند مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر و مرکز اسناد انقلاب اسلامی در این باره نقش بسزایی داشته‎‌‌اند. هرچند بعضی از خاطراتی که در داخل توسط این مؤسسات منتشر شده‌‎اند، از کیفیت زیادی برخوردار نیستند. 

سهم افراد مستقل و موسسات خصوصی در تاریخ‌نگاری انقلاب به چه اندازه است؟
در داخل کشور مؤسساتی که به تاریخ انقلاب پرداخته‏‎‌اند، معمولا دولتی یا وابسته به نهادهای خاص هستند. نقش افراد مستقل هم بیشتر در حوزه تدوین خاطرات است. از همین رو تاریخ‎‌‌نگاری انقلاب در داخل چندان کم است که می‎‌‌توان گفت در حد هیچ است. در خارج از کشور نیز اوایل کارهایی که انجام شد، بیشتر جنبه ژورنالیستی داشت. اخیراً تاریخ‌نگاری علمی درباره انقلاب آغاز شده و از این لحاظ اگر تاریخ‌نگاری داخل به سمت تاریخ‌نگاری روشمند و علمی نرود، مرجعیت در این حوزه را از دست می‎‌‌دهد. 

تاریخ‌نگاری انقلاب تا چه اندازه به مردم پرداخته است؟
بررسی مسائل مختلف به بررسی نقش مردم به معنای طبقات مختلف اجتماع می‌‎انجامد. نقش بازار، نقش کارگران، نقش گروه‌های سیاسی و فکری مختلف در واقع دیدن مردم است. وقایعی چون اصلاحات ارضی و مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ دیدن نقش این مهاجران در انقلاب 57 است؛ مهاجرانی که با تبعات مهاجرت مواجه شده و به اعتراضاتی پیوستند که طبقه متوسط شهری نقش مهمی در ساماندهی آنها داشت. متأسفانه در داخل هنوز توجه جدی و چندانی به این موضوعات به ویژه از نظر تاریخ‌‎نگاری با نگاه جامعه‎‌‌شناسی سیاسی نشده است.