به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «تبیین مفهوم جاهلیت مدرن»، پیش از ظهر امروز (شنبه 14 اسفندماه 1400) با سخنرانی محمدعلی فتح‌اللهی؛ عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مهدی جمشیدی؛ عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، روح‌الامین سعیدی؛ استاد دانشگاه و مهدی محمدی؛ تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل در موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی برگزار شد.
 
جاهلیت در مقابل مدنیت و تشکیل نظام اسلامی قرار دارد
محمدعلی فتح‌اللهی در این نشست بیان کرد: مفهوم جاهلیت یک مفهوم قرآنی است. جهالت نسبتی با عمل سو دارد و این در قرآن تکرار شده است. در مقابل عمل سو هم توصیه به عمل صالح و توبه شده است. حمیت جاهلی، تبرج جاهلی، حکم جاهلی، ظن جاهلی از جمله عناوینی است که در قرآن ذکر شده است. در چند آیه هم کلمه تجهلون با کلمه قوم آمده است.
 
وی ادامه داد: جاهلیت در مقابل مدنیت و تشکیل نظام اسلامی قرار دارد. آیات مربوط به جاهلیت آیات مدنی هستند و این نشان می دهد که مفهوم جاهلیت زمانی قابل درک می شود که نظام اسلامی شکل می گیرد و قبل از آن، شاید قابل درک نبوده است.
 
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: در قرآن از جاهلیت اولی بحث شده که بر این اساس می توان جاهلیت اخری را نیز در نظر گرفت. لذا فقدان نظام اسلامی، شرایط جاهلیت اولی است. اما جاهلیت دوم به جوامع و شرایطی اطلاق می شود که حالتی مدنیت نما یا مدنیت کاذب یا نظام سیاسی غلط دارد. لذا پیامبر می فرماید که من بین دو جاهلیت مبعوث شدم. چراکه بعد از تشکیل مدنیت و رحلت پیامبر(ص)، نشانه های جاهلیت بعدی دیده شد و مدنیت خلوص و پاکی و ناب بودن خود را از دست داد.
 
اگر نظام اسلامی نداشته باشیم درکی از جاهلیت نخواهیم داشت
فتح‌اللهی گفت: عدم حکومت معصومین منجر شد که مدنیت نبوی ادامه پیدا نکند و از اینجا جاهلیت جدید شکل گرفت. ما در زمان کنونی بعد از 1400 سال یک نظام اسلامی شکل دادیم و در زمانه ما این امر مستقر شده، لذا دوباره مفهوم جاهلیت خودنمایی می کند. ما اگر نظام اسلامی نداشته باشیم درکی از جاهلیت نخواهیم داشت.
 
وی ادامه داد: برداشت بنده این است که جاهلیت مدرن، جاهلیت مبتنی بر تمدن کاذب است و تمدن نوین اسلامی این نوع جاهلیت را برای ما نمایان می کند. اگر ما تمدن و نظام سیاسی اسلامی را شکل ندهیم نمی توانیم جاهلیت مدرن را درک کنیم.
 
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تصریح کرد: مدنیت مبتنی بر عقل مدنی است. عقلانیت مدنی با عقل ریاضی و محاسباتی متفاوت است. اما عقل مدنی از جنس فرهنگ است‌. کسی که فرهنگ و تمدن ندارد در واقع بی عقل است. عقلانیت مدنی عقل محاسباتی نیست بلکه عقل زندگی مدنی است. ممکن است کسی سواد هم نداشته باشد اما بهره مند از این عقلانیت باشد. عقل مدنی از جنس ایمان و باور است. اساس مدنیت و نظام سیاسی را هم همان باورها و ایمان شکل می دهد.
 
فتح اللهی با بیان اینکه عقل مدنی 2 ویژگی دارد، افزود: اولین ویژگی عقل مدنی، عمومی شدن این عقل در همه جامعه است. برخی احساس می کنند عقل مدنی در اختیار نخبگان است و بقیه جامعه باید پشت سر آنها راه بیفتند. اما ما در بینش اسلامی معتقدیم که همه آحاد می توانند از این عقلانیت بهره مند شوند. این در واقع یک درک و معرفت ایمانی است و باور به اینکه این عقل چنین وضعیتی دارد و جمهور ناس می توانند از آن بهره مند شوند، ویژگی اسلام است.

تمدن‌های قبلی و یهودیت و مسیحیت نخبه‌گرا بودند
وی ادامه داد: تمدن‌های قبلی و یهودیت و مسیحیت نخبه‌گرا بودند. به اسم عموم جامعه حرف می‌زدند، اما آنها را به بازی می‌گرفتند. الان در دموکراسی های امروزه هم همینطور است و معتقدند همه آحاد مردم نمی توانند دارای عقل مدنی باشند و این اختصاص به نخبگان دارد. لذا بازی دموکراسی را ایجاد می کنند. نظام اسلامی تنها نظامی است که قادر به ایجاد دموکراسی واقعی است و یک اعتماد به درک عمومی مردم در آن وجود دارد.
 
فتح اللهی با بیان اینکه تمایز عقل مدنی در عمومی شدن آن است، گفت: از عوام یهود در قرآن به امییون تعبیر شده و تقبیح شده است. اما امام صادق می فرماید عوام مسلمان می تواند خوبی و بدی را تشخیص دهد و با عوام یهودی فرق دارند. لذا با اعتماد به مردم است که ما می توانیم دموکراسی واقعی را ایجاد کنیم.
 
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، درباره ویژگی دوم عقل مدنی اظهار کرد: ویژگی دوم عبارت است از اینکه این عقل مستقل نیست و باید از این عقل، نفی استقلال بکنیم. این عقلانیت انسان را به اینجا می رساند که می فهمد همه حوادث عالم نمی تواند تحت مدیریت انسان قرار بگیرد. حوادث طبیعی، اجتماعی و سیاسی باعث می شود برنامه ریزی ها به هم بریزد. لذا تفاوت عقل ایمانی با عقل کاذب این است که عقل دینی مطمئن است که مدیریت همه حوادث به دست او نیست.
 
نفی استقلال عقل باعث می‌شود که نوع رفتار ما فرق کند
وی ادامه داد: نفی استقلال عقل باعث می شود که نوع رفتار ما فرق کند، چراکه ما نمی توانیم همه حوادث را پیش بینی کنیم بلکه باید به وظیفه عمل کنیم. امام(ره) که می فرمود ما مکلف به وظیفه ایم و نه ضامن نتیجه به همین اشاره دارد.
 
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: درست است که ما عقلانیت و عقل اجتماعی داریم ولی باید وظیفه خود را تشخیص دهیم. عمل به وظیفه ملازمتی با عقل اجتماعی دارد و عقل اجتماعی ما را به این نقطه می رساند که از وحی و احکام دینی برای عمل به وظایف خود بهره گیریم. این دو ویژگی در جوامعی که مبتنی بر جاهلیت مدرن بوده و مدنیت نما هستند، وجود ندارد. اما نظام اسلامی بر این دو پایه استوار است و این تفاوت ما با جاهلیت مدرن نشان می دهد.
 
ما عقل را مکتفی به ذات نمی‌دانیم
فتح‌اللهی گفت: ما عقل را مکتفی به ذات نمی‌دانیم و متکی به خداوند هستیم، این باعث می شود ما به آینده خوشبین باشیم چراکه خداوند مقدرات ما را رقم می زند. لذا نگران آینده نیستیم و به پیشواز آینده می رویم. غربی ها از آینده نگران هستند و آینده پژوهی آنها به این دلیل است که می خواهند آینده را تحت سلطه خود بگیرند. اما ما به استقبال آینده می رویم.
 
وی با بیان این سوال که آیا ما می توانیم با کشورهای دیگر یک نظم بین المللی شکل بدهیم یا اینکه نظام بین المللی خارج از اختیار ماست و ما باید در درون خود بمانیم؟، ادامه داد: اینجاست تکلیف ما با جاهلیت مدرن روشن می شود. ما در قضایای مربوط به داعش از مرزهای خود خارج شدیم و موفق عمل کردیم تا نظم منطقه ای خود را مدیریت کردیم. آمریکایی ها هم مدعی این مساله هستند. اتفاقا ما باید در این عرصه ها بتوانیم این تفاوت ها را نشان دهیم. تجربه ما در سوریه و عراق نشان می دهد پرونده ای را با موفقیت به پایان رساندیم و یک نظم عقلانی و مبتنی بر مصالح منطقه در حال شکل گیری است. ورود در مباحث بین‌الملل و نظم بین المللی آینده نظام ماست که مجبوریم به آن وارد شویم و تفاوت خود را با دیگران نشان دهیم.
 
جاهلیت مدرن از رنسانس شروع می شود
روح‌الامین سعیدی نیز در این نشست گفت: بحث من رویکرد نظری به جاهلیت مدرن است. در سطح نظری می توان جاهلیت مدرن را در عرصه معرفت شناسی مورد بررسی قرار داد.
وی افزود: جاهلیت مدرن برای انسان غربی از زمان آغاز مدرنیته و قرن ۱۷ شروع می شود. این زمانی است که انسان مدرن سعی می کنند مشکل آگاهی از جهان را چاره کند که به سمت جریان پوزیتو می رود. تفکر فلسفی در غرب از یونان باستان تا قرن ۱۵ به دنبال حقیقت جویی است. از آنجایی که عقل فلسفی یونانی منقطع از وحی است نمی تواند به حقیقت نایل شود لذا انسان غربی در طول سده ها نمی تواند به کنه حقیقت و هستی را فهم کند.
 
وی اظهار کرد: از رنسانس انسان متفکر غربی خسته از حقیقت جویی فلسفی، سعی می کند فهم کنه هستی را کنار بگذارد و با بُعد متافیزیک وداع می کند و نقطه آغاز جاهلیت مدرن همینجاست. انسان مدرن در عرصه معرفت شناسی خود را خاستگاه شناخت و نقطه عزیمت شناخت می داند.
 
انسان جایگاه شناخت است نه خاستگاه شناخت
سعیدی گفت: در تفکر اسلامی ما معتقدیم انسان جایگاه شناخت است و علم به انسان تفویض می شود. این در آیات قرآن هم تاکید شده است. ولی در اندیشه غربی انسان از ابتدای قرن ۱۷ خود را خاستگاه شناخت می داند. در همین دوران معرفت شناسی بر هستی شناسی چیرگی پیدا می‌کند.
 
این استاد دانشگاه ادامه داد: در اندیشه اسلامی ما از هستی شناسی شروع می کنیم. قدم بعدی این است که چگونه این هستی را باید شناخت؟ ابزار حسی به درد می خورد؟ قرآن تصریحاتی دارد که ابزار مشاهده حسی فایده ندارد. البته جنبه های مادی با حس قابل مشاهده و فهم است.
 
در دوران معرفت شناسی بر هستی شناسی چیرگی پیدا می‌کند
وی در بخش دیگری از سخنانش افزود: در آغاز دوران مدرن جای هستی شناسی و معرفت شناسی عوض می شود. انسان مدرن می گوید معرفت شناسی است که اولویت دارد و ابزار او فقط مشاهده حسی است. هر چه با چارچوب او نمی خواند و نمی تواند آن را با ابزار خودش بشناسد، رای به عدم وجود آن می دهد. این امر در دکارت، بیکن، کانت، آگوست کنت و... مشهود است و انسان به صورت کلی عقل خود بنیاد مدرن و حس را ملاک قرار می دهد.
 
سعیدی گفت: اتفاقاتی که در قرن ۱۷ و ۱۸ رخ می دهد و اکتشافات بسیار زیادی که انسان پیدا می کند و رشدی که انسان غربی می کند باعث می شود بتواند طبیعت را در اختیار خود بگیرد و استعمار شکل می گیرد. فلسفه انسان مدرن هم فلسفه حسی و علوم اجتماعی و انسانی او هم حسی میشود. لذا فلسفه حسی را تئوریزه می کنند و به دیگر علوم تسری می دهند.
 
نقطه آغازین جاهلیت مدرن دکارت است
این استاد دانشگاه بیان کرد: نقطه آغازین جاهلیت مدرن دکارت است که می گوید من فکر می کنم پس من هستم. یعنی جایی که انسان ملاک قرار می گیرد. از اینجا پای دین و متافیزیک کنار می رود. در قرن بیستم لایه های نازیبای مدرنیته خود را نشان می دهد. دو جنگ جهانی و بحران اقتصادی بین دو جنگ رخ داد که در زندگی مردم به شدت تلاطم ایجاد کرد. انسان غربی به شدت دچار سرخوردگی می شود که درِ باغ سبزی که روشنگری به ما نشان داده بود منجر به جنگ جهانی و بحران عظیم اقتصادی شد.
 
نقد غرب در دهه های آغازین قرن بیستم
وی ادامه داد: به شدت عقل خود بنیاد در همان سال ها و دهه های آغازین قرن بیستم مورد نقد های جدی قرار گرفت. در این دوره به دستاوردهای مدرنیته و روشنگری و به معرفت شناسی اثبات گرای غربی نقد می شود. مفهوم جاهلیت مدرن کاملا در اندیشه های مکتب فرانکفورت قابل ردیابی است. آنها به آگاهی کاذب اشاره می کنند و بر این تاکید دارند که انسان به لذت های کاذب درگیر شده تا به مسایل اساسی فکر نکند. به قول ماکس وبر انسان اسیر یک زندان و قفس آهنین شده است. اینها دقیقا بحث های درون خانوادگی جوامع غرب است.
سعیدی گفت: در دو دهه پایانی قرن بیستم شاهد طغیان معرفت شناسی در غرب با ظهور پست مدرنیسم هستیم که تمام شالوده های فکری انسان غربی را زیر سوال می برد و می گوید هیچ گونه واقعیت عینی و نظریه کلانی نمی توانیم داشته باشیم چراکه اصلا داوری وجود ندارد. اصلا امکان شناخت جهان با حس وجود ندارد و ما فقط می توانیم جهان را تفسیر کنیم و هیچ داوری نیست که بگوید چه کسی درست می گوید.
 
وی افزود: در این دیدگاه ملاک، منظر و پرسپکتیو انسان است و هیچ کس هم نمی تواند داوری کند که چه منظری درست است. لذا منفک از ذهن و نظر من واقعیتی وجود ندارد.
 
این استاد دانشگاه ادامه داد: فوکو می گوید قدرت است که واقعیت را می سازد. بین انسان دیوانه و انسان عاقل نمی توانید داوری کنید و معیاری برای نیک و بد وجود ندارد. لذا ریشه اموری از قبیل ازدواج همجنس‌باز ها و ... به بحث های معرفت شناسی باز می گردد. آنها می گویند بر اساس چه معیاری همجنس بازی بد است؟ گفتمان هر کسی برای خود اوست.
 
پوپر می‌گوید شالوده های علم را بر روی باتلاق بنا می کنیم
سعیدی بیان کرد: پوپر در کتاب «حدس و ابطال ها» می گوید ما مورد جهان حدس می زنیم. اگر ابطال شد آن را کنار می گذاریم و مادامی که ابطال نشده برای ما حجیت دارد. او می‌گوید ما داریم شالوده های علم را بر روی باتلاق بنا می کنیم. یعنی خود آنها می گویند علم ما مفید یقین نیست.
 
وی افزود: نگاه اسلام این است که اگر می خواهید به دانش یقینی برسید و از جهالت بیرون بیایید، همه باید زیر چتر هدایت وحیانی قرار گیرند که بدین ترتیب می توانید ابزار استدلالی و حسی و شهودی داشته باشید. جهالت مدرن انسان غربی از زمانی آغاز شد که برای چاره جویی برای مشکل نادانی، خود را خاستگاه شناخت قرار داد به جای اینکه در جایگاه شناخت باشد.
 
جاهلیت به طور مستمر بازتولید می شود
مهدی محمدی دیگر سخنران این نشست نیز گفت: ما در دوره ای زندگی می کنیم که جاهلیت به طور مستمر بازتولید می شود. سازمان های بین المللی بسیار قدرتمند با استفاده از تمام امکانات دائما جاهلیت را بازتولید می کنند و هر چه جلوتر می رویم ما با نسخه های قدرتمندتری از جاهلیت مواجه می شویم. ما با پلان های جاهلیت مدرن داریم زندگی می کنیم.
 
وی ادامه داد: جاهلیت مدرن شعاری نیست و کاملا عینی است. ما نیازمند این هستیم که از مفهوم جاهلیت مدرن راز زدایی کنیم. همه ما قربانیان جاهلیت مدرن هستیم و ممکن است نسبت به آن وقوف نداشته باشیم.
 
این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل، درباره شاخص های جاهلیت مدرن اظهار کرد: ما امروز به عنوان نتیجه تمدن مدرن با سیستم بحرانی و رو به تباهی مواجه هستیم. این سیستم اساسا به مسیری می رود که خودش در خود فرو خواهد شکست.
 
وی افزود: ما با نمادهای تباهی به وضوح مواجه هستیم. در حوزه ارزش ها با مسائلی مانند همجنس گرایی مواجه ایم. در حوزه سیاست ظهور راست گرایی و ترامپیسم -که نمادی از حقیقت آمریکاست- را شاهدیم. در حوزه باورها با صهیونیسم و داعش مواجهیم. در اقتصاد با طبقاتی شدن جامعه و غارت سیستماتیک جوامع مواجهیم. در حوزه اندیشه شاهد این مساله هستیم که پست مدرن ها و استراتژیست ها بجای مردان الهی بر مسند امور نشسته اند. لذا این نقطه شروع بحث انتقادی و انضمامی درباره جاهلیت مدرن به عنوان حقیقت تمدن غرب است.
 
امروز فاشیسم بسیار قدرتمندی در اروپا و آمریکا در حال شکل گیری است
محمدی درباره شکل گیری فاشیسم و راست گرایی در جهان گفت: امروز فاشیسم بسیار قدرتمندی در اروپا و آمریکا در حال شکل گیری است. اگر سند امنیت ملی آمریکا را ببینید بر تروریسم داخلی تاکید دارد که مهمترین تهدید امنیت آمریکاست. آنها نژاد پرستی، شکاف طبقاتی و قطبی شدن جامعه آمریکا را مهمترین تهدید می دانند.
 
وی ادامه داد: ترامپ همان چیزی درباره آمریکاست که همه می دانستند ولی از آن سخن نمی گفتند. تاکنون تعابیری در مورد ترامپ از سوی خود غربی ها به کار رفته که نشان دهنده حقیقت آمریکاست. ترامپ نماد خشونت عریان، حماقت آشکار، خودشیفتگی و نژاد پرستی است. اولین ویژگی ترامپ این بود که از منظر سود شخصی به همه چیز نگاه می‌کرد و این کاری است که تاریخ آمریکا با بقیه دنیا کرد.
 
این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل افزود: ترامپ با نژاد پرستی عمیق به جامعه آمریکا نگاه می کرد. همان کاری که آمریکا با بقیه دنیا می کرد. این نمادی که در آمریکا ساخته شد منجر به این شد که جامعه آمریکا شدیداً دو قطبی شود که برای اعمال نظر خود حاضرند دست به خشونت های بی سابقه بزنند.
 
محمدی گفت: در اروپا هم با موج راست گرایی و سیاست های ضد مهاجرت مواجه هستید. همه اینها پدیده های است که نشان می دهد نظم پساجنگ زیر بار خودش در آستانه فروپاشی است.
 
وی ادامه داد: اسرائیل یک موجودیت سیاسی است که بر اساس تئوری فاشیستی شکل گرفت. آخرین نمونه اوکراین است. کاری که امروز آمریکایی ها می کنند این است که جبهه نازیستی سفید در اوکراین ایجاد کنند. می گویند ما پناهجویان عراقی و سوری را نمی پذیرفتیم اما پناه جویان اوکراینی را می پذیریم چراکه آنها سفید هستند. این به وضوح نژاد پرستانه است.
 
آمریکایی ها یکی از بزرگترین دشمنان دموکراسی در تاریخ هستند
این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل تاکید کرد: آمریکایی ها یکی از بزرگترین دشمنان دموکراسی در تاریخ هستند. آنها به دموکراسی های نوپا حمله کردند چون در بعضی مناطق دموکراسی ها علیه آمریکا عمل می کند.
 
وی با بیان اینکه گسترش اینترنت در واقع گسترش سیطره جهانی است گفت: دخالت شرکت های بزرگ در زندگی شخصی و عمل مردم مشهود است. آمارهای مربوط به دخالت فیسبوک در مهندسی انتخابات چندی پیش منتشر شد. آنها در واقع با فناوری و با استفاده از اطلاعات می خواهند رفتار افراد را مدیریت کنند که این هم نمونه دیگر جاهلیت است.
 
محمدی افزود: برژینسکی اعتراف می کند که آمریکا باید بین سلطه و قدرت نرم یکی را انتخاب کند. او می گوید راه امروز آمریکا راه سلطه است و آمریکا فاقد قدرت نرمی است که او را رهبر دنیا کند.
 
بی ارزش ترین چیز در جامعه امروز غربی، جان انسان هاست
این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل با بیان اینکه ترویج خشونت شاخص دیگر جاهلیت مدرن است، تصریح کرد: بی ارزش ترین چیز در جامعه امروز غربی، جان انسان هاست. ادوارد سعید توضیح می دهد که چگونه چند صد میلیون نفر صرفا به دلیل برترجویی و نژادپرستی غرب کشته شده اند. جاهلیت مدرن جنگ را به یک صنعت تبدیل کرده تا از آن سود ببرد.
 
وی با تاکید بر ظلم سیستماتیک آمریکا به جهان گفت: نمونه عینی ظلم سیستماتیک آمریکا تحریم است. آمریکایی ها به صراحت می گویند زیرساخت مالی جهانی را تبدیل به اسلحه می‌کنیم و آن را علیه کشورها مانند ایران به کار می گیرند. فوتبال، رسانه، فعالیت های هنری و... همه اسلحه است و همه اینها وقتی که جاهلان مدرن بخواهند به کار گرفته می شوند.