به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، چاپ دوم کتاب «ملاحظات و محاکمات» با عنوان فرعی «چهار لایحه در تحدید حدود ایران و عثمانی» با اضافات و الحاقات از سوی انتشارات طهوری منتشر شد. متن حاضر، بجز اهمیتی که در تاریخِ دیپلماسی نانوشته دوره قاجار دارد، برای آگاهی از راه و روش، و تجربه زیسته مأمور و دیپلماتی همچون میرزا محبعلی­‌خان که پرورده مکتب میرزا تقی­‌خان امیرکبیر و میرزا جعفرخان مشیرالدوله بود، مفید و آموزنده است.

مصحح در معرفی کتاب آورده است: کتاب حاضر برای نخستین بار در سال 1396 انتشار یافت و در سال 1397 در سی و ششمین دوره کتاب سال برگزیده شد. چندی بعد، چاپ آن به پایان رسید. از چاپ مجدد کتاب خودداری شد تا شاید امکان دسترسی به نسخه دیگری از لوایحِ این اثر که در بایگانی اسناد وزارت امور خارجه است، فراهم شود. پیشتر، در پایان مقدمه چاپ اول به عدم دسترسی به نسخه مزبور اشاره شده بود. خوشبختانه در اسفند 1399 این امکان فراهم شد که علاوه بر نسخه دیگری از لوایح این کتاب، به مجموعه اسنادی در بایگانی اسناد وزارت امور خارجه دسترسی حاصل شود که علت پیدایی این لوایح را بهتر تبیین می­‌کند.



در منابع موجود، درباره چگونگی تشکیل دومین کمیسیون تحدید ایران و عثمانی که با حضور نمایندگان چهار دولتِ روس و انگلیس و ایران و عثمانی در استانبول تشکیل شد (1291ق)، آگاهی اندکی وجود دارد. درباره این موضوع، تاکنون پژوهش مستقلی انجام نگرفته است. در پژوهش­‌های مرتبط نیز به صورت گذرا به آن اشاره شده است. میرزا محبعلی­‌خان به عنوان نماینده ایران، در طول سال­‌های برگزاری کمیسیون، علاوه بر ارسال ده­‌ها نامه، گزارش و صورت مجالس به وزیر امور خارجه، میرزا حسین­‌خان مشیرالدوله، چند لایحه نیز نوشته است. پیش از دسترسی به اسناد مزبور، از وجود برخی لوایح هیچ آگاهی در دست نبود؛ ضمن آنکه ارتباط و پیوند میان لوایح تألیفی نیز به درستی روشن نبود. به همین دلیل، لایحۀ ترکی محبعلی­‌خان همراه با دو ترجمه آن در کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» انتشار یافت، و دو لایحۀ دیگر در کتاب حاضر.

اکنون، با روشن شدن چگونگی تشکیل کمیسیون دوم تحدید حدود، کمّ و کیف تألیف لوایح به درستی روشن گردیده است. در پرتو داده‌­ها و آگاهی­‌های به‌­دست­‌آمده از اسنادِ نویافته، مقدمه چاپ اول بازبینی و اصلاح شد. همچنین توضیحاتِ نسخه‌­شناختی لوایحِ متنِ کتاب و نیز پیوست­‌ها با استناد به آگاهی­‌های جدید بازنویسی شد. پس، با یافت شدن اسناد جدید، این امکان فراهم شد تا لوایح محبعلی­‌خان که به صورت متفرق و بی­ارتباط با هم در منابع، کتابخانه‌­ها و مراکز اسنادی پراکنده بود، دقیقاً بعد از 150 سال، در پیکره واحدی به شکل کتاب حاضر انتشار یابد. امید است این اثر علاوه بر روشن کردن بخش دیگری از زندگی و اقدامات دولتمردِ بزرگ و میهن­‌دوست عصر ناصری، میرزا محبعلی­‌خان، زمینه شناختِ بهترِ تاریخِ روابط ایران و عثمانی، به ویژه موضوع تحدید حدود دو کشور را فراهم کند. این کتاب و نیز برخی دیگر از آثار میرزا محبعلی­‌خان، برگِ زرّینی است از کوشش­‌های بی­‌وقفۀ او برای احقاق حقوق حقّه ایران در کشمکش با دولت زیاده­‌خواه عثمانی.

کتاب «ملاحظات و محاکمات» تألیف میرزا محبعلی‌خان ناظم الملک مرندی یکانلو است که با تصحیح و پژوهش دکتر نصرالله صالحی در 460 صفحه و با قیمت 225 هزار تومان به چاپ رسیده است.