به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در متن یادداشت دکتر محمدرضا رئیسی (روانشناس) آمده است:
«سخنان هفته گذشته (25 اردیبهشت) وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره اهمیت زبان پارسی و لزوم نگاهبانی از آن، بار دیگر موضوع آسیب‌های جدی بر این میراث ارزشمند ملی را برجسته کرد. محمدمهدی اسماعیلی که همراه با غلامعلی حداد عادل (رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی) در آیین پاسداشت زبان و ادب فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی شرکت کرده بود، از عزم دولت سیزدهم برای صیانت از زبان و ادب فارسی گفت و وعده داد: «در این راستا پیگیری‌های لازم را از زیرمجموعه‌های این وزارت‌خانه و سایر نهادهای فرهنگی مطالبه خواهیم کرد».
غلامعلی حداد عادل هم در این مراسم، ورود بی‌رویه لغات بيگانه به زبان فارسی را تهدید خواند و گفت: «در كشورمان شاهد استفاده نابجا از الفاظ بيگانه هستيم و اين امر به انواع خودرو، پوشاك و خوراكی‌ها هم رسيده است».
البته هر دو سخنران یادشده، به حساسیت و تاکیدات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در پاسداشت زبان و ادب فارسی نیز اشاره کردند؛ از جمله وزیر ارشاد گفت که «شاید اگر غیرت و پیگیری‌های مقام معظم رهبری در مورد صیانت از زبان و ادب فارسی نبود، امروز شرایط خوبی را در حوزه ادبیات فارسی شاهد نبودیم».
تاکیدات قابل تامل رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران
یک مرور ساده در اینترنت نشان می‌دهد رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران حداقل از اوایل دوران ریاست جمهوری‌شان تا کنون، همواره بر پاسداشت خط، زبان و ادب فارسی سفارش کرده‌اند. میزان حساسیت، دغدغه، دقت و اشراف ایشان به آسیب‌های چندوجهی به میراث فارسی‌زبانان دنیا، نشان‌دهنده اوج اهمیت این موضوع در نظر ایشان است. دراین پیوند برخی از سرفصل‌های سخنان و تاکیدات ایشان از سال 1365 به بعد، فهرست شده است که برای همه علاقه‌مندان به فارسی جالب و قابل تامل است: برخی از عبارات ایشان را بخوانیم:
• هنر جهانی از هزار سال پیش به این طرف، درمجموع مدیون سرزمین ماست، مدیون زبان فارسی است.
• زبان فارسی کلمه طیبه‌ای است و اصل ثابتی دارد و انتظار می‌رود که روزبه‌روز پیشرفت کند.
• اسلام، به زبان عربی وارد ایران شد؛ اما به زبان فارسی ترویج پیدا کرد و در طول قرن‌های متمادی بیشترین معارف اسلامی و سخنان حکمت‌آموز به‌وسیله ایرانیان فارسی‌زبان در میان ملت‌ها انتشار یافت.
• پارسی‌گری به مفهوم دادن هنجار فارسی به لغت‌های غیرفارسی است و این مهم باید در فرهنگستان زبان و ادب فارسی موردتوجه قرار گیرد.
همین نمونه‌ها از توجه و ارزشی که بالاترین مقام رسمی کشور به نگاهبانی از زبان رسمی ما نشان می‌دهد، کافی است که همه دست‌اندرکاران این حوزه، عزم خود را جزم کنند تا بیش از این به میراث ملی ایرانیان آسیب نرسیده، فکری اساسی و اقدامی عاجل کنند و این جمله مقام معظم رهبری (مدظله العالی) را همواره درنظر داشته باشند: «پاسداری از زبان فارسی در ایران و کشورهای فارسی‌زبان، به‌عنوان یک وظیفه بزرگ مورد تأکید است».
آسیب‌های چندوجهی به فارسی
گرچه ستون و محور اصلی وجه تمایز هر زبانی، ساختار دستوری (گرامری) آن است و از این منظر «فعلا آسیب بزرگی» به زبان فارسی وارد نیامده است، اما نباید از آسیب‌های پنهان این حوزه چشم پوشید؛ برخی گرته‌برداری‌های مستقیم و غلط در ترجمه‌ها، رواج حیرت‌انگیز افعال دوکلمه‌ای به جای فعل‌های زیبای فارسی و... از این‌دست آسیب‌ها هستند.
رواج بیهوده استفاده از عباراتی همچون «مورد نقد و بررسی قرار دادن»، بهترین نمونه از خطر گسترش این گونه مضرات است؛ در حالی که به‌راحتی می‌توان به‌جای آن از «نقد کردن»، «بررسی کردن»، یا حتی «بر رسیدن» بهره برد. همین‌گونه است استفاده نابجا و دشوارکننده نوشتن (تایپ) افعال دوبخشی؛ مانند بلندشدن (به جای برخاستن)، فکر کردن (به جای اندیشیدن) و...؛ یکی از پیامدهای بدسلیقگی‌ها در کاربست افعال طولانی دو یا چندواژه‌ای، دشواری در کاربرد آنها هنگام نوشتن (تایپ) در پیام‌های متنی برخط و تلفن همراه است که باعث دوری هرچه بیشتر نسل جوان شده است.
از این موضوع که بگذریم، شاید جدی‌ترین آسیب کنونی به زبان فارسی، هجوم و استفاده بی‌حد و حصر از واژگان خارجی است که به ورطه خطرناک بدفهمی و دشواری در مفاهمه رسیده است. کافی است برای خرید یک قطعه رایانه، سری به فروشندگان یا تعمیرکاران این صنف بزنید تا متوجه به‌کاربردن درست و غلط انواع واژه‌های نامفهوم، لاتین و حتی غیرلاتین شوید که گاه حتی، باعث فخر و مایه مباهات تلقی می‌شود! به یک نمونه از این جملات دقت کنیم: «با هاردی که اسمبل کردی رو سیستم‌ات، عمرا اگه بتونی هاستی رو پیدا کنی که سرور اش جواب بده و شات دان نکنه»!
خطر ناتوان دانستن زبان ملی
درباره لغات بیگانه اعم از لاتین و حتی رواج بی‌رویه برخی عبارات ثقیل عربی به جای فارسی، به‌دفعات شنیده‌ایم و خطر آنها را می‌دانیم؛ اما به‌نظر من مهم‌ترین وجه آسیب به زبان فارسی، رسیدن به نقطه‌ای است که دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها و حتی مردم عادی به این باور هولناک برسند که «زبان فارسی ناتوان است و ظرفیت همگامی با دنیای جدید را ندارد»؛ اگر چنین پدیده‌ای رخ دهد، دیگر به دشواری می‌توان این زبان چندهزار ساله را از خطر نابودی رهانید. چنانچه نسل‌های فعلی نیز اگر نبود معادل‌سازی‌های علوم تجربی و انسانی، تاکنون به این باور موهوم رسیده بودند که زبان فارسی، برای عصر کنونی کارایی و توانایی ندارد!
درخواستی از فرهنگستان
خارج از تبلیغات و شبهه‌آفرینی‌های رسانه‌های لندنی و هشتگ‌پراکنی‌های بی‌محتوا، زبان فارسی در مرحله‌ای حساس از عمر چندهزار ساله خود قرار دارد که وظیفه تک تک ایرانیان و فارسی‌زبانان دنیاست که این میراث ارزشمند را از گردنه سخت کنونی، بگذرانند.
از آنجا که فرهنگستان زبان و ادب فارسی مرجع اصلی و قانونی واژه‌گزینی و معادل‌یابی کلمات خارجی است، بخش نخست این نوشتار حاوی یک درخواست از این نهاد است و در بخش‌های بعدی، پیشنهادهایی به دیگر نهادها (از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا آموزش و پرورش، رسانه ملی، شورای عالی فضای مجازی و...) ارائه خواهد شد.
در کنار برخی کوشش‌های نافرجام، اما تجربه موفق فرهنگستان در واژه‌گزینی برای برخی کلمات، پیش روی ماست و کسی نمی‌تواند مدعی عدم موفقیت و کارایی این مرکز شود. به‌عنوان نمونه می-توان از معادل‌های یارانه (سوبسید)، بالگرد (هلی‌کوپتر)، نماهنگ (ویدیوکلیپ)، رایانه (کامپیوتر)، برنامک (اپلت applet)، دورنگار (فکس)، همراه (موبایل)، تارنما و وبگاه (وبسایت) و ده‌ها واژه دیگر نام برد که در یکی‌دو دهه اخیر، معرفی و تاحدی استفاده از آنها متعارف شده است.
اما به نظر می‌رسد که شیوه کنونی گردش کار فرهنگستان (مندرج در تارنمای این مرکز) ناکارآمد، زمان‌بر و کم‌اثر است. گفته می‌شود در یکی از کشورهای همسایه، فرهنگستان زبان، معادل‌های مصوب را به‌سرعت رسانه‌ای کرده و پس از دریافت بازخورد، استفاده از آن را قانونی می‌کند؛ اما اگر بازخورد مثبتی از معادل یک واژه دریافت نکرد، سریعا دست‌به‌کار شده و واژه معادل دیگری را معرفی می‌کند. به این ترتیب قبل از فراگیرشدن استعمال یک واژه بیگانه، معادل آن، جایگزین و متداول می‌شود.
این رفتار می‌تواند نمونه عمل مناسبی برای فرهنگستان زبان ما باشد؛ اگرچه در کنار سرعت عمل، پویایی و اعلام رسانه‌ای نتیجه معادل‌یابی‌های فرهنگستان زبان فارسی، الزام قانونی در کاربرد آن، گام مکمل در جلوگیری از آسیب بیشتر به زبان ملی و تاریخی ماست.
«سخنان هفته گذشته (25 اردیبهشت) وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره اهمیت زبان پارسی و لزوم نگاهبانی از آن، بار دیگر موضوع آسیب‌های جدی بر این میراث ارزشمند ملی را برجسته کرد. محمدمهدی اسماعیلی که همراه با غلامعلی حداد عادل (رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی) در آیین پاسداشت زبان و ادب فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی شرکت کرده بود، از عزم دولت سیزدهم برای صیانت از زبان و ادب فارسی گفت و وعده داد: «در این راستا پیگیری‌های لازم را از زیرمجموعه‌های این وزارت‌خانه و سایر نهادهای فرهنگی مطالبه خواهیم کرد».
غلامعلی حداد عادل هم در این مراسم، ورود بی‌رویه لغات بيگانه به زبان فارسی را تهدید خواند و گفت: «در كشورمان شاهد استفاده نابجا از الفاظ بيگانه هستيم و اين امر به انواع خودرو، پوشاك و خوراكی‌ها هم رسيده است».
البته هر دو سخنران یادشده، به حساسیت و تاکیدات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در پاسداشت زبان و ادب فارسی نیز اشاره کردند؛ از جمله وزیر ارشاد گفت که «شاید اگر غیرت و پیگیری‌های مقام معظم رهبری در مورد صیانت از زبان و ادب فارسی نبود، امروز شرایط خوبی را در حوزه ادبیات فارسی شاهد نبودیم».
تاکیدات قابل تامل رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران
یک مرور ساده در اینترنت نشان می‌دهد رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران حداقل از اوایل دوران ریاست جمهوری‌شان تا کنون، همواره بر پاسداشت خط، زبان و ادب فارسی سفارش کرده‌اند. میزان حساسیت، دغدغه، دقت و اشراف ایشان به آسیب‌های چندوجهی به میراث فارسی‌زبانان دنیا، نشان‌دهنده اوج اهمیت این موضوع در نظر ایشان است. دراین پیوند برخی از سرفصل‌های سخنان و تاکیدات ایشان از سال 1365 به بعد، فهرست شده است که برای همه علاقه‌مندان به فارسی جالب و قابل تامل است: برخی از عبارات ایشان را بخوانیم:
• هنر جهانی از هزار سال پیش به این طرف، درمجموع مدیون سرزمین ماست، مدیون زبان فارسی است.
• زبان فارسی کلمه طیبه‌ای است و اصل ثابتی دارد و انتظار می‌رود که روزبه‌روز پیشرفت کند.
• اسلام، به زبان عربی وارد ایران شد؛ اما به زبان فارسی ترویج پیدا کرد و در طول قرن‌های متمادی بیشترین معارف اسلامی و سخنان حکمت‌آموز به‌وسیله ایرانیان فارسی‌زبان در میان ملت‌ها انتشار یافت.
• پارسی‌گری به مفهوم دادن هنجار فارسی به لغت‌های غیرفارسی است و این مهم باید در فرهنگستان زبان و ادب فارسی موردتوجه قرار گیرد.
همین نمونه‌ها از توجه و ارزشی که بالاترین مقام رسمی کشور به نگاهبانی از زبان رسمی ما نشان می‌دهد، کافی است که همه دست‌اندرکاران این حوزه، عزم خود را جزم کنند تا بیش از این به میراث ملی ایرانیان آسیب نرسیده، فکری اساسی و اقدامی عاجل کنند و این جمله مقام معظم رهبری (مدظله العالی) را همواره درنظر داشته باشند: «پاسداری از زبان فارسی در ایران و کشورهای فارسی‌زبان، به‌عنوان یک وظیفه بزرگ مورد تأکید است».
آسیب‌های چندوجهی به فارسی
گرچه ستون و محور اصلی وجه تمایز هر زبانی، ساختار دستوری (گرامری) آن است و از این منظر «فعلا آسیب بزرگی» به زبان فارسی وارد نیامده است، اما نباید از آسیب‌های پنهان این حوزه چشم پوشید؛ برخی گرته‌برداری‌های مستقیم و غلط در ترجمه‌ها، رواج حیرت‌انگیز افعال دوکلمه‌ای به جای فعل‌های زیبای فارسی و... از این‌دست آسیب‌ها هستند.
رواج بیهوده استفاده از عباراتی همچون «مورد نقد و بررسی قرار دادن»، بهترین نمونه از خطر گسترش این گونه مضرات است؛ در حالی که به‌راحتی می‌توان به‌جای آن از «نقد کردن»، «بررسی کردن»، یا حتی «بر رسیدن» بهره برد. همین‌گونه است استفاده نابجا و دشوارکننده نوشتن (تایپ) افعال دوبخشی؛ مانند بلندشدن (به جای برخاستن)، فکر کردن (به جای اندیشیدن) و...؛ یکی از پیامدهای بدسلیقگی‌ها در کاربست افعال طولانی دو یا چندواژه‌ای، دشواری در کاربرد آنها هنگام نوشتن (تایپ) در پیام‌های متنی برخط و تلفن همراه است که باعث دوری هرچه بیشتر نسل جوان شده است.
از این موضوع که بگذریم، شاید جدی‌ترین آسیب کنونی به زبان فارسی، هجوم و استفاده بی‌حد و حصر از واژگان خارجی است که به ورطه خطرناک بدفهمی و دشواری در مفاهمه رسیده است. کافی است برای خرید یک قطعه رایانه، سری به فروشندگان یا تعمیرکاران این صنف بزنید تا متوجه به‌کاربردن درست و غلط انواع واژه‌های نامفهوم، لاتین و حتی غیرلاتین شوید که گاه حتی، باعث فخر و مایه مباهات تلقی می‌شود! به یک نمونه از این جملات دقت کنیم: «با هاردی که اسمبل کردی رو سیستم‌ات، عمرا اگه بتونی هاستی رو پیدا کنی که سرور اش جواب بده و شات دان نکنه»!
خطر ناتوان دانستن زبان ملی
درباره لغات بیگانه اعم از لاتین و حتی رواج بی‌رویه برخی عبارات ثقیل عربی به جای فارسی، به‌دفعات شنیده‌ایم و خطر آنها را می‌دانیم؛ اما به‌نظر من مهم‌ترین وجه آسیب به زبان فارسی، رسیدن به نقطه‌ای است که دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها و حتی مردم عادی به این باور هولناک برسند که «زبان فارسی ناتوان است و ظرفیت همگامی با دنیای جدید را ندارد»؛ اگر چنین پدیده‌ای رخ دهد، دیگر به دشواری می‌توان این زبان چندهزار ساله را از خطر نابودی رهانید. چنانچه نسل‌های فعلی نیز اگر نبود معادل‌سازی‌های علوم تجربی و انسانی، تاکنون به این باور موهوم رسیده بودند که زبان فارسی، برای عصر کنونی کارایی و توانایی ندارد!
درخواستی از فرهنگستان
خارج از تبلیغات و شبهه‌آفرینی‌های رسانه‌های لندنی و هشتگ‌پراکنی‌های بی‌محتوا، زبان فارسی در مرحله‌ای حساس از عمر چندهزار ساله خود قرار دارد که وظیفه تک تک ایرانیان و فارسی‌زبانان دنیاست که این میراث ارزشمند را از گردنه سخت کنونی، بگذرانند.
از آنجا که فرهنگستان زبان و ادب فارسی مرجع اصلی و قانونی واژه‌گزینی و معادل‌یابی کلمات خارجی است، بخش نخست این نوشتار حاوی یک درخواست از این نهاد است و در بخش‌های بعدی، پیشنهادهایی به دیگر نهادها (از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا آموزش و پرورش، رسانه ملی، شورای عالی فضای مجازی و...) ارائه خواهد شد.
در کنار برخی کوشش‌های نافرجام، اما تجربه موفق فرهنگستان در واژه‌گزینی برای برخی کلمات، پیش روی ماست و کسی نمی‌تواند مدعی عدم موفقیت و کارایی این مرکز شود. به‌عنوان نمونه می-توان از معادل‌های یارانه (سوبسید)، بالگرد (هلی‌کوپتر)، نماهنگ (ویدیوکلیپ)، رایانه (کامپیوتر)، برنامک (اپلت applet)، دورنگار (فکس)، همراه (موبایل)، تارنما و وبگاه (وبسایت) و ده‌ها واژه دیگر نام برد که در یکی‌دو دهه اخیر، معرفی و تاحدی استفاده از آنها متعارف شده است.
اما به نظر می‌رسد که شیوه کنونی گردش کار فرهنگستان (مندرج در تارنمای این مرکز) ناکارآمد، زمان‌بر و کم‌اثر است. گفته می‌شود در یکی از کشورهای همسایه، فرهنگستان زبان، معادل‌های مصوب را به‌سرعت رسانه‌ای کرده و پس از دریافت بازخورد، استفاده از آن را قانونی می‌کند؛ اما اگر بازخورد مثبتی از معادل یک واژه دریافت نکرد، سریعا دست‌به‌کار شده و واژه معادل دیگری را معرفی می‌کند. به این ترتیب قبل از فراگیرشدن استعمال یک واژه بیگانه، معادل آن، جایگزین و متداول می‌شود.
این رفتار می‌تواند نمونه عمل مناسبی برای فرهنگستان زبان ما باشد؛ اگرچه در کنار سرعت عمل، پویایی و اعلام رسانه‌ای نتیجه معادل‌یابی‌های فرهنگستان زبان فارسی، الزام قانونی در کاربرد آن، گام مکمل در جلوگیری از آسیب بیشتر به زبان ملی و تاریخی ماست.
نظر شما