خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتابخانه مجلس، به‌عنوان نخستین کتابخانه رسمی دولتی کشور شناخته می‌شود که نزدیک به 102 سال قدمت دارد. این کتابخانه محل نگهداری میراث ماندگار تمدن و فرهنگ کهنسال و بزرگ ایران و اسلام است و به‌عنوان  یکی از مراکز علمی و فرهنگی معتبر و مهم در پاسداری از میراث اسنادی در جهان قلمداد می‌شود. رسائل خطی، کتاب‌های چاپی سنگی، سربی و نوین، اسناد تاریخی و ملی ازجمله اسناد مکتوب، عکس‌های تاریخی، قراردادها و فرمان‌های حکومتی دوران قاجار و اسناد دیداری و شنیداری، گزارش‌های دولتی و اسناد و انتشارات واسپاری سازمان ملل و ارگان‌های وابسته، نشریات و نیز اشیاء موزه‌ای از‌جمله مهم‌ترین منابع موجود در این کتابخانه است.

مدیریت این مجموعه با منابع ارزشمند آن همواره محل بحث بوده است. اواخر آبان‌ماه بود که برخی رسانه‌ها، از احتمال تغییر رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی خبر دادند.
 
به دنبال طرح این گمانه‌زنی، ایبنا تلاش دارد در گفت‌و‌گو با صاحبنظران و کارشناسان حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، علاوه‌بر اینکه نیم‌نگاهی به ریاست ادوار مختلف کتابخانه مجلس شورای اسلامی دارد، ضرورت‌ها درباره تصدی این مرکز مهم را بررسی کند.            
 
در نخستین گفت‌و‌گو به سراغ غلامرضا فدایی، رئیس پیشین کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و نماینده دوره دوم و سوم مجلس شورای اسلامی رفتیم. او مترجم، استاد بازنشسته و مدیر پیشین گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران و رئیس پیشین دانشکده علوم اطلاعات و دانش‌شناسی این دانشگاه است. فدایی بعد از مرحوم عبدالحسین حائری که به مدت 20 سال ریاست این کتابخانه را برعهده داشت؛ به این سمت منصوب شد. تدوین اساسنامه برای کتابخانه مجلس و ملی، دو نقطعه عطف در کارنامه فدایی محسوب می‌شود.


کتابخانه مجلس شورای اسلامی با بیش از 100 سال پیشنیه، یکی از مراکز مهم تحقیقاتی و محل مراجعه پژوهشگران و محققان است؛ بنابراین انتخاب رئیس این کتابخانه همواره با اهمیت بوده و درباره ویژگی‌های رئیس این نهاد پژوهشی بحث شده است. علاوه‌براینکه درباره پیشینه حضور خود در این مسند مهم می‌فرمایید، به‌نظر شما رئیس کتابخانه مجلس باید حائز چه مشخصه‌هایی باشد؟
زمانی که حجت‌السلام علی‌اکبر ناطق نوری، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی بود به‌عنوان رئیس کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی انتخاب شدم؛ با چند شرط که در 10 بند مکتوب کردم در نهایت با موافقت رئیس وقت مجلس آن زمان، این مسئولیت را پذیرفتم. در آن زمان کتابخانه مجلس با توجه به اهمیت و منابع غنی که داشت، بَد اداره می‌شد، با وجود فعالیت‌های مرحوم حائری در بخش تحقیقات که البته بسیار ارزشمند بود؛ واقعا از این مجموعه مهم استفاده خوبی نمی‌شد. بعد از انتصاب با مشکلات عدیده‌ای رو‌به‌رو شدم اما توانستم بر بخشی از آن‌‌ها غلبه کنم و در مدت سه سالی که ریاست این کتابخانه را بر عهده داشتم؛ فعالیت‌هایی را انجام دادم.
 
از نگاه من کتابخانه مجلس باید به روز و به صورت مقتدر اداره می‌شد. به عنوان مثال بعد از آمدنم به کتابخانه مجلس متوجه شدم در مدت 20 سال؛ هنوز یک جلد از فهرست عناوین کتاب‌های کتابخانه مجلس منتشر نشده؛ بنابراین در مدت سه سال حضورم در کتابخانه مجلس بیش از 20 عنوان کتاب در انتشارات کتابخانه مجلس منتشر و در همین مدت نخستین سمینار هفتادمین سالگرد تاسیس کتابخانه مجلس را  برگزار کردم که انعکاس خوبی داشت.

به نظرم همانطور که برای انتخاب رئیس کتابخانه دانشگاهی، انتخاب یک فرد علمی، کافی نیست و فرد علاوه‌بر صلاحیت علمی، باید با کتاب و کتابخوانی و اداره کتابخانه آشنا همچنین از سایقه فعالیت اجرایی در این محیط نیز برخوردار باشد؛ در کتابخانه مجلس نیز باید علاوه بر صداقت، فرد باید از تخصص لازم برای فعالیت در کتابخانه مجلس بهره‌‌مند باشد. رئیس کتابخانه مجلس نباید صرفا کتابدار و فهرست‌نویس باشد. رئیس این کتابخانه باید اشراف کاملی به مباحث کتابشناسی داشته باشد، به مسائل اجتماعی واقف باشد و فارغ از مسائل سیاسی به اداره کتابخانه مجلس بپردازد.
 
کتابخانه مجلس در عین اینکه زیرنظر رئیس مجلس اداره می‌شود و هیات امنا دارد، بهتر است فارغ از نگاه و فعالیت سیاسی، کار علمی و فعالیت تحقیقاتی خودش را انجام دهد. متاسفانه آنچه در عمل در این سال‌ها اتفاق افتاده چندان با اهداف تاسیس کتابخانه مجلس همخوانی نداشته است؛ البته شیوه انتخاب رئیس کتابخانه مجلس نیز خود محل بحث است؛ گاهی رئیس مجلس، یک فرد علمی و پژوهشگر را انتخاب می‌کند و گاهی یک فرد در حوزه اجرایی را عهده‌دار این سمت می‌کند و به این ترتیب افراد با سلایق گوناگون وارد این کتابخانه می‌شوند. 
 
 البته رئیس مجلس شورای اسلامی با وجود اینکه یک فرد سیاسی است اما جایگاه حقوقی و قانون‌گذاری دارد و روسایی که برای کتابخانه مجلس از سوی آن‌ها انتخاب می‌شوند، به نظر می‌رسد بیشتر افرادی سیاسی باشند و به ندرت این افراد کتابشناس، کتابدار و شاید کتابدوست و آشنا به مسائل اجتماعی و اقتصادی باشند. در حالی‌که بهتر است رؤسای انتخابی برای کتابخانه مجلس در حوزه بین‌الملل تعاملات خوبی داشته باشند یا با زبان خارجی آشنا باشند.

البته همه افراد انتخاب شده برای ریاست کتابخانه مجلس؛ صادق و خوب بودند اما هر فرد خوب و صادقی نمی‌تواند مسئول کتابخانه مجلس باشد و باید ارتباط تخصصی و موضوعی نیز با فعالیت در کتابخانه مجلس داشته باشند تا بتواند به‌عنوان یک رئیس کارآمد و متخصص در کتابخانه فعالیت کند؛ چرا‌که خوب بودن فقط شرط لازم برای قبول یک مسئولیت است اما قطعا شرط کافی نیست.
 
کتابخانه مجلس باید خدمتگزار علم، فرهنگ و قانون باشد
کتابخانه مجلس یه‌عنوان یک مرکز تحقیقاتی باید خدمتگزار علم فرهنگ و قانون باشد و به‌عنوان تشریفات نباید از این مرکز استفاده کرد. اداره کتابخانه مجلس براساس اساسنامه، تمامِ وقت یک مدیر را خواهد گرفت. این کتابخانه به‌طور حتم نباید رئیسی داشته باشد که کار را به معاونان خود بسپارد و کتابخانه را به حال خودش رها کند. انتخاب فرد سیاسی به معنای گفتن وامصیبتا برای اداره کتابخانه مجلس است. انتخاب فرد علمی و پژوهشگر نیز به دلیل مشغله‌های علمی ممکن است باز هم نتواند کتابخانه مجلس را به اهداف خود برساند.

امیدواریم رؤسای مجلس شورای اسلامی با دید صرفا سیاسی یا اجرایی صرف به انتخاب رئیس کتابخانه مجلس دست نزنند و کسی را به این منصب بگذارند که عشقشان کتابخانه، سند و خدمت به علم و فرهنگ باشد و بتوانند این کتابخانه را به بازوی فرهنگی نمایندگان مجلس و کمک به آنان در مساله قانونگذاری تبدیل کنند.

فعالیت کتابخانه مجلس، انعکاسی از نگاه و دیدگاه رؤسای مجلس شورای اسلامی است و رئیس مجلس هر چهار سال یکبار می‌تواند یک فرد علمی و مذهبی که دارای تخصص کتابداری، کتابشناسی و اطلاع‌رسانی است را به‌عنوان رئیس‌کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی را به مدت 4 سال منصوب کند.

یکی از اقدامات شما در زمان ریاست کتابخانه مجلس، تدوین اساسنامه بود؛ درباره دلایل این تصمیم بگویید؛ همچنین این اقدام چه آثاری به دنبال داشت؟
با توجه به سابقه نوشتن اساسنامه برای کتابخانه ملی؛ تصمیم گرفتم برای کتابخانه مجلس  نیز اساسنامه آماده کنم و با وجود مخالفت‌های فراوان برای انتصاب بنده و نوشتن این اساسنامه، موفق شدم  آن را تدوین کنم. پیش از آمدن من؛ کتابخانه مجلس، با چهار واسطه از سوی رئیس مجلس شورای اسلامی اداره می‌شد و من براساس اساسنامه برای کتابخانه مجلس، هیات امنا تعیین کردم و این کتابخانه را مستقیم زیر نظر رئیس مجلس قرار دادم و اساسنامه‌ای‌ مانند کتابخانه ملی برای کتابخانه مجلس تدوین  کردم؛ اساسنامه‌ای که با کمک نمایندگان مجلس تصویب شد.
 
البته به نظر می‌رسد کتابخانه مجلس و حتی کتابخانه ملی با توجه به اهمیت و بودجه‌ای که دارند در بسیاری از موارد به جای اینکه وظیفه اصلی خود براساس اساسنامه عمل کنند، به انجام وظایف دست چندم خود  مشغولند؛ البته تمام رؤسای کتابخانه مجلس با وجود اینکه صادقانه فعالیت کردند؛ اما به معنی تخصصی و واقعی کلمه کتابدار یا کتابشناس  نبودند.

کتابخانه مجلس براساس اساسنامه، باید به بحث  تنظیم و مرتب‌کردن مجموعه منابع برای حفاظت و استفاده از مخاطبان بپردازد؛ البته استفاده، معنای گسترده و مهمی در این جمله دارد. همچنین تنظیم، تربیب مجموعه و تشخیص راه‌های خدمت‌رسانی یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که کتابخانه مجلس باید به آن توجه داشته باشد. کتابخانه مجلس باید با تجهیزات پیشرفته در بخش فناوری اطلاعات به مخاطبان ارائه خدمت کند. حالا بررسی این مساله که تا چه اندازه جامعه مخاطبان و نمایندگان مجلس از این کتابخانه و منابع اطلاعاتی استفاده می‌کنند، نکته قابل بحثی است.

کتابخانه مجلس با تفکیک خدمات موفق‌تر عمل‌ خواهد کرد
کتابخانه مجلس به‌عنوان یک بازوی اطلاعاتی برای نمایندگان مجلس می‌تواند با تفکیک خدمات به مردم، اندیشمندان و نمایندگان مجلس ارائه خدمات خود را تخصصی‌تر کند. به‌عنوان مثال یک بخش در کتابخانه مجلس می‌تواند به نمایندگان مجلس اختصاص پیدا کند و بخش ویژه‌ای نیز برای ارائه خدمات به اندیشمندان و عموم مردم در نظر گرفته شود؛ به طور حتم نباید کتابخانه ملی و مجلس را به‌عنوان کتابخانه عمومی درنظر گرفت. اگر کتابخانه‌ مجلس و ملی امکان پرداختن به وظایف تخصصی خود را نداشته باشند، تلاش می‌کنند از طریق خدمات دیگر اهمیت خود را در جامعه نشان دهند.
 
یکی از وظایف مهم کتابخانه مجلس، جمع‌آوری و نگهداری سوابق نمایندگان مجلس شورای اسلامی و به‌روز کردن اطلاعات آن‌ها به عمومی، تخصصی و کارکردی ـ عملکرد نمایندگان مجلس ـ است تا نمایندگان بتوانند از سوابق و فعالیت‌های نمایندگان ادوار گذشته آگاه شوند و بدانند نمایندگان قبلی چه نقاط قوت و ضعفی داشته‌اند.

ارائه سوابق طرح‌ها و لایحه‌ها هنگام تصویب یک قانون موثر است
 کتابخانه مجلس باید در بحث تبیین و در دسترس گذاشتن تاریخچه همه برنامه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تاریخی نمایندگان ادوار مختلف مجلس شورای اسلامی پیش‌قدم شود. این مرکز با داشتن امکانات معنوی، ابزار و فناوری و اهمیت دادن به آن می‌تواند به‌عنوان یک پشتوانه فرهنگی و مطالعاتی برای مجلس عمل کند و مجلس شورای اسلامی نیز به این کتابخانه بال و پر بال بیشتری بدهد.

کتابخانه مجلس می‌‌‌تواند با در اختیار قرار دادن سوابق  هر قانونی که در مجلس شورای اسلامی تصویب می‌شود، مشخص کند آیا در گذشته مشابه این قانون وجود داشته است یا خیر؟ آیا نمایندگان ادوار گذشته در دوره‌های قبلی چنین طرحی را دنبال کردند یا خیر اگر  قانون مشابهی در این زمینه تصویب شده، آیا موفق بوده است یا خیر؟ این راهکار می‌تواند در امر قانون‌گذاری تاثیر‌گذار باشد و سابقه طرح‌ها، لایحه‌ها و قانون‌های مصوب‌شده در مجلس شورای اسلامی هنگام تصویب قانون مد نظر قرار بگیرد.

اجرای طرح تاریخ شفاهی وظیفه کتابخانه مجلس است
یکی از وظایف مهم کتابخانه مجلس اجرای طرح تاریخ شفای برای نمایندگان مختلف مجلس است و بعید می‌دانم تاکنون این طرح درباره نمایندگان مجلس اجرا شده باشد؛ البته برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها می‌توان از نیروهای دانشجویی به‌صورت پروژه‌ای برای تفکیک و سازمان‌دهی منابع تاریخ شفاهی نمایندگان و ثبت آن‌ها استفاده کرد.

یکی از اهداف تاسیس کتابخانه مجلس توجه به اسناد بود. زمانی که به کتابخانه مجلس آمدم؛ بحث حفاظت از اسناد، چندان مورد توجه نبود و بر همین اساس؛ نخستین‌بار نام کتابخانه را گذاشتم؛ کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و دلیل این نامگذاری توجه به اسناد مهم موجود در این مرکز بود. مرحوم حائری برای من تعریف کردند در یکی از انبارهای چاپخانه مجلس شورای اسلامی قرار بود تعداد زیادی از اسناد را امحا کنند و حائری با بیان اینکه این اسناد مهم است و باید تفکیک شود و مورد استفاده محققان قرار بگیرد؛ مانع از بین رفتن آن‌ها شده بود. این کتابخانه منابع و اسناد مهمی را در خود جای داده است؛ اسنادی مهم که در تاریخ و پژوهش کشور نقش مهمی دارند و به نوعی تاریخ‌سازند.
 
 پیشنهاد تاسیس واحدهای استانی کتابخانه مجلس در کشور
با توجه به برگزاری هر چهار سال یکبار انتخابات مجلس و مهم بودن این انتخابات؛ به نظر می‌رسد با تأسیس شعبه‌ها و واحدهای استانی کتابخانه مجلس در کشور؛ این واحدها می‌توانند سوابق نمایندگان مجلس را  در ادوار مختلف جمع آوری کنند و خدمات و عملکرد آنان در این واحدها مورد نقد و بررسی قرار بگیرد؛ البته برای تحمیل نشدن هزینه  با تاسیس واحدهای جداگانه می‌توان حداقل یک اتاقی در کتابخانه‌های مرکزی استان‌ها  برای گردآوری اسناد، جمع‌آوری سوابق نمایندگان ادوار مختلف و همچنین اسنادی که راوی و تاریخچه‌ قانوگذاری مجلس در دوره‌های مختلف هستند، اختصاص پیدا کند تا پژوهشگران بتوانند به سهولت به آن‌ها دسترسی پیدا کنند. کتابخانه مجلس با این روش می‌تواند در هر استانی نمود و فعالیت پر‌رنگ‌تری پیدا کند.
 
نخستین‌بار کتابخانه مجلس سال 1392 و در زمان دکتر محمد رجبی، عضو فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری (ایفلا) شد و نماینده این کتابخانه برای شرکت در کنفرانس این انجمن به سنگاپور رفت. به نظر شما کتابخانه مجلس در حوزه عضویت در انجمن‌های بین‌المللی مانند ایفلا و ارتباط با کتابخانه‌های پارلمانی تا چه اندازه  در این سال‌‌ها موفق بوده است؟
 ایفلا یک سازمان بین‌المللی است که همه کتابداران و کتابخانه‌ها از کشورهای مختلف در آن شرکت می‌کنند و یکسری مقاله و سخنرانی در این مجامع ارائه می‌شود و در پایان، یکسری توصیه‌های علمی برای اداره کتابخانه‌ها در این همایش‌ها ارائه می‌شود؛ البته این رهنمودها در حوزه علمی صورت می‌گیرد و در حوزه اجرایی نه هست و البته نه باید باشد.
 
شاید استفاده از نام نمایشی بودن برای ایفلا واژه درستی نباشد اما متاسفانه حضور در ایفلا تبدیل به یک سفر نمایشی برای افراد شده است. ایران اکنون در بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی عضو است وسالیانه مبالغ زیادی ارز را به‌عنوان حق عضویت به آن‌ها می‌پردازد تا فقط اسم ایران در آن مجامع بین‌‌المللی مطرح باشد درحالی که کشورهای دیگر از تمام قابلیت‌های این قبیل سازمان‌های بین‌المللی  آگاهند و چندین برابر این حق عضویت از این سازمان‌ها بهره می‌برند.

بنابراین شما معتقدید عضویت در ایفلا برای کتابخانه‌های مهم  ایران مانند مجلس و ملی ضرورت ندارد؛ درست است؟
 عضویت در ایفلا به خودی خود محل اشکال نیست، بلکه به‌نظر می‌رسد این عضویت نمایشی است که مشکل دارد و ارزشی ندارد. کتابخانه‌های مهم کشور مانند ملی و مجلس باید افرادی را در این زمینه تربیت کنند تا بتوانند از دستاوردهای این عضویت حداکثر بهره را ببرند.
 
اگر قرار است در این سازمان‌ها حضور پیدا کنیم باید بتوانیم توانمندی‌های خود را افزایش دهیم و از امکانات و قابلیت‌های این سازمان استفاده کنیم و افراد علمی با مقاله‌های مرتبط را به این مجامع اعزام کنیم و صرفا مستمع نباشیم. برای اینکه در این سازمان‌ها حرفی برای گفتن داشته باشیم، نخست باید سطح و توان علمی خود در بخش‌های اجرایی و مرتبط با کنفرانس‌ها و همایش‌ها را بالا ببریم و در بخش‌های اجرایی، حقوقی، قانون‌گذاری و سیاسی و اجتماعی آنقدر توانمند شویم تا بتوانیم هنگام حضور در این مجامع حتی پیشنهاد دهنده طرح و ایده جدید باشیم.
 
 البته در کشورخودمان آدم‌های دلسوز و متخصص زیادی در حوزه‌های مختلف هستند که می‌توان از رهنمود‌های آن‌ها برای بهبود عملکرد کتابخانه مجلس استفاده کرذ. کتابخانه مجلس نیازی به حضور در ایفلا برای موفقیت ندارد؛ هرچند ارائه مقاله‌های مرتبط و استفاده از دستاوردهای کتابخانه‌های پارلمانی کشورهای دیگر در صورتی که موفقیت‌های خودمان را در این مجامع عرضه کنیم؛ می‌تواند تاثیر‌گذار باشد.

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی اصلی‌ترین نهاد پژوهش و مکانی برای انتشار اسناد پارلمانی، تاریخ معاصر و نسخ خطی است اما به نظر می‌رسد نباید پارلمانی بودن کتابخانه آن را از توجه به ابعاد دیگر  و وظایف کتابخانه‌ای غافل کند یا به سمت انجام وظایف نهاد‌هایی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و موازی‌کاری با این نهاد برود؛ به نظر شما کتابخانه مجلس چطور باید فاصله وظایف خود را با مرکز پژوهش‌های مجلس و در عین حال ارتباط مستمر با آن بدون موازی‌کاری حفظ کند؟
 به نظر من مجلس شورای اسلامی  دو بال دارد؛ این دو بال، مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی و کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی است. مرکز پژوهش‌ها در کنار کمک به تصویب قوانین با توجه به مسائل حقوقی، سیاسی و اقتصادی جامعه فعالیت خود را در زمینه مشاوره به نمایندگان انجام می‌دهد اما کتابخانه از نظر تاریخی و سوابق تحقیقاتی می‌تواند بازوی دیگر اطلاع‌رسانی به نمایندگان مجلس شورای اسلامی باشد.
 
مجلس شورای اسلامی نسبت به مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی رویکرد و توجه خوبی نشان داد و اکنون هیچ طرح و لایحه‌‌ای پیش از آنکه در مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی می‌شود؛ در مجلس شورای اسلامی به بحث گذاشته نمی‌شود اما ای کاش این توجه در سطح کتابخانه‌ای نیز پیگیری می‌شد. من آرزویم این بود که قوانین و لوایح مطرح شده در مجلس شورای اسلامی در کتابخانه مجلس نیز در قالب جلسات نقد و بررسی؛ مورد بحث و تبادل نظر قرار می‌گرفت.
 
البته مرکز پژوهش‌های مجلس و کتابخانه مجلس هرکدام وظیفه خاص خود را دارند و کتابخانه مجلس نباید درحوزه وظایف این مرکز وارد شود اما مرکز پژوهش‌های مجلس نیز باید ارتباط منظمی با کتابخانه مجلس داشته باشد و کارکنان کتابخانه مجلس نیز باید خودشان را در نگاه نمایندگان مجلس شورای اسلامی تثبیت کنند تا نمایندگان به‌عنوان یک مشاور با آن‌ها ارتباط برقرار کنند.
 
 کتابخانه مجلس براساس اساسنامه باید در بخش‌های فرهنگی، تاریخی و اسنادی ایفای نقش کند و در اساسنامه نیز ذکر شده که هدف اصلی و بنیادی کتابخانه جمع‌آوری آثار حقوقی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی با تاکید بر اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی،‌حفظ و نگهداری میراث ملی، آثار کمیاب و خطی و موزه‌ای و انتشار مناسب آن، ارائه خدمات به نمایندگان مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان،‌ مجلس خبرگان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، دولتمردان و نظام و پژوهشگران داخلی و خارجی، دانشجویان و سایر مراجعه‌کنندگان است.