تاریخ تاجیکان ورارود، تاریخ بسیار کهن و دیرینه‌ای است؛ دیرینگی و قدمتی به مراتب پیش از شکل‌گیری کلمۀ «تاجیک» در اشاره به مردمان فارسی‌زبان آسیای میانه که صرفاً پس از استقرار طوایف ترک‌زبان در آن حدود رواج یافت و از این‌رو در قیاس با تاریخ دیرین آن حدود اصطلاح نسبتاً متأخری است و به همین قیاس شکل‌گیری و رسمیت‌یافتن یک واحد خودمختار و آنگاه مستقل اداری تحت همان نامه در چارچوب نظام اداری اتحاد شوروی در اوایل و اواسط دهۀ 1920 میلادی.
اگرچه هنوز دربارۀ عمل و انگیزه‌های استعمار روسیه در نادیده گرفتن موجودیت کهن‌ترین مردمان آن حدود یعنی میراث‌داران زبان فارسی، بررسی جامع و مستندی صورت نگرفته است؛ اما نحوۀ سیر حوادث و تحولات به آن سمت و سو، از نقطۀ شروعش در ایام تزاری تا دورۀ اوجش در پی استقرار بلشویک‌ها، به گونه‌ای که در این کتاب آمده، کاملاً روشن است.
روس‌ها از بدو استقرار در آسیای میانه و به‌ویژه در خلال دگردیسی از شکل تزاری به یک شکل جدید بلشویکی، از همکاری طیف وسیعی از ترک‌گرایان نیز برخوردار شدند و ظاهراً مصلحت آن دیدند همان‌گونه که در قفقاز تجربه کرده بودند، در آسیای میانه نیز از زبان و فرهنگی که می‌توانست باعث تداوم مجموعه‌ای از پیوندهای فرامنطقه‌ای باشد، یعنی زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، رد و نشانی بر جای نباشد و آنکه در نهایت بخشی از این موجودیت در بخش‌های شرقی و کوهستانی آسیای میانه، حتی به قیمت محروم شدن از مراکز عمده‌ای چون سمرقند و بخارا و خجند، توانست به نام تاجیکستان و به همت بزرگانی که در این کتاب به سعی و تلاش آنها اشاره شده، بر جای بماند شگفت‌انگیز است و حاصل دیرپایی و ریشه‌دار بودن این تاریخ و فرهنگ.
این کتاب را می‌توان نمونه‌ای از شکل‌گیری یک مکتب تاریخ‌نگاری جدید در آسیای میانه نیز قلمداد کرد؛ مکتبی که با وجود تأثیرپذیری از راه و روش تاریخ‌نگاری شوروی ـ البته وجوه علمی و مثبت آن ـ از این توانایی نیز برخوردار است در جایی که به بررسی سیاست‌های مقامات شوروی مربوط می‌شود، بدون پرخاش و تندی، جوانبی از آن را مورد نقد و بازنگری قرار دهد.
بیماری جاه‌طلبی تنها منسوب به مردمان تاجیک نیست، برعکس در عرصۀ تاریخی بسیار دولت‌های جهانی تنها در نتیجۀ اوج گرفتن چنین رقابتی ضعیف شده، سرانجام ملکشان لقمۀ دولت‌های قدرتمند زمانه گردیده است. پیش از اشغال آسیای میانه از طرف روسیۀ پادشاهی در داخل دولت‌های مستقل این منطقه، یعنی امارت بخارا و خانیگری‌های خوقند و خیوه نیز چنین رقابتی در اوج بود. افزون بر این جنگ بین خود دولت‌های نامبرده، به‌ویژه بین امارت بخارا و خانیگری خوقند، این سرزمین را به یکی از گوشه‌های عقب‌ماندۀ جهان تبدیل نموده، آن را همچون لقمۀ خام به کام روسیۀ قدرتمند آماده کرده بود.
دوره‌ای که در این کتاب بدان پرداخته شده، تنها زمان تبدیل شدن آسیای میانه به مستعمرۀ روسیۀ پادشاهی، بنیاد ترتیبات شوروی در این سرزمین و سرانجام تشکیل جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان را دربر می‌گیرد. بررسی همزمان و مفصل این مسئله‌ها، به‌ویژه در شرایط امروزه، برای درک نازکی‌های استقلال ملی و گذار به اقتصاد بازار اهمیت خاص دارد.
نویسنده کوشیده بسیاری از باب‌ها را بر اساس منابع تازه و از نگاهی نو به نگارش درآورد؛ ولی تاکنون دربارۀ برخی از رویدادها به درجۀ کافی اسنادی تازه در دست نیست. از جمله دربارۀ بنیادگردیدن حاکمیت شوروی در کشورهای آسیای میانه که به فعالیت حزب‌های سوسیالیست‌های انقلابی، منشویک‌ها و ..... نیز سخت وابستگی دارد، هنوز با نگاهی تازه به قدر کافی آموخته نشده است. دربارۀ سیاست جمهوری‌های ترکستان و بخارا هم تاکنون برخی ابهامات وجود دارد که نویسنده به قدر امکان دستاوردهای ادبیات موجود را استفاده نموده است.
باب اول: حیات تاجیکان در زمان اشغال آسیای میانه از طرف روسیه
باب دوم: تاجیکان در زمان حکومت استعماری روسیۀ پادشاهی در آسیای میانه (سال‌های 1867 ـ 1917)
باب سوم: تاجیکان در زمان ایجاد دگرگونی در حیات اجتماعی، افزایش جنبش‌های مردمی و اختلاف‌های مذهبی و منصبی (سال‌های 1867 ـ 1917)
باب چهارم: افکار جمعیتی، سیاسی و مدنی تاجیکان در نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم و اول سدۀ بیستم
باب پنجم: سرنگون شدن حکومت پادشاهی در روسیه و پیامدهای آن برای تاجیکان و دیگر خلق‌های آسیای میانه
باب ششم: برپانمودن حاکمیت شوروی در سرزمین امروزۀ تاجیکستان شمالی و بدخشان (سال‌های 1917 ـ 1919)
باب هفتم: تاجیکان در زمان موجودیت جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی ترکستان (سال‌های 1918 ـ 1924)
باب هشتم: آماده شدن برای سرنگون نمودن حکومت امیر بخارا (اکتبر 1917 ـ اوت 1920)
باب نهم: سرنگون نمودن ترتیبات امیری بخارا (اوت 1920 ـ آوریل 1921)
باب دهم: جمهوری خلقی شوروی بخارا (سال‌های 1920 ـ 1924)
باب یازدهم: تقسیم حدود ملی در آسیای میانه و تشکیل جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی تاجیکستان.
فهرست مطالب کتاب:
پایان‌بخش: گاه‌شمار رویدادهای مهم تاریخی در ورارود (از 1800 تا 1925)
کتاب «تاریخ تاجیکان ورارود از دهه 1860 تا سال 1924» تالیف نماز حاتم به کوشش آرش ایرانپور در 624 صفحه و شمارگان 770 نسخه از سوی انتشارات شیرازه ما منتشر شد.
سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «آینده خواندنی است» ۲۰ تا ۳۰ اردیبهشت‌ماه در مصلای امام خمینی(ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir در حال برگزاری است.
نظر شما