به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست علمی تاریخ شفاهی با عنوان «آسیب‌ها، چالش‌ها، راهکارها و روش‌های تدوین دوم خردادماه 1402 در موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد. در این نشست محمد قاسمی‌پور، یدالله ایزدی، قربانعلی کناررودی، محمد محمدی‌نیا سخنرانی کردند دبیری نشست نیز بر عهده مصطفی نیکنام بود.

در این نشست محمد قاسمی‌پور با اشاره به اینکه علاقه‌مند و دلسوز در این عرصه حضور پیدا کردم و همراه و مشاور برای کسانی بودم که در حوزه ادبیات پایداری کار کردند، گفت: نقد جدی کار من به نوعی می‌تواند آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی باشد. پیشینه فعالیت من خاطره‌شناسی بود که به عرصه تاریخ شفاهی دفاع مقدس وارد شدم. به چند آسیب کلان در این حوزه که احساس می‌کنم طی این 20 سال حادث شده است، اشاره می‌کنم.

وی افزود: اهل معنا نمی‌توانند از کنار این آسیب‌ها به راحتی بگذرند. درک تاریخ شفاهی محل تأمل دارد. درک و تلقی ما از تاریخ شفاهی نادرست است و تا حدودی کامل نیست. باید نور بتابانیم و تمام اجزا را به درستی بشناسیم و کامل تعریف کنیم. هر کسی از ظن خود تعریفی ارائه داده است. در گذشته ایرانیان اعتقاد داشتند که تقلید خوب بهتر از ایده بد است. به عنوان مثال شاهکاری به نام تخت‌جمشید که هنر چندین کشور را با خود دارد مطابق با زیست‌بوم ایران خلق شد. برای تاریخ شفاهی هم فرصت مغتنمی است تا این علم فرهنگی را مطابق با زیست بوم ایران در بحث جزئیات و روش‌ها بومی‌سازی کنیم.

قاسمی‌پور بیان کرد: ابتدا باید درک درست و دقیقی باشد تا آن را به مثابه یک علم به کار بگیریم و کاربردی کنیم. اثبات شده است که تاریخ شفاهی علم بین رشته‌ای است و جز اهالی تاریخ و ادبیات بقیه روی خوش به این علم نشان ندادند. به صورت ذوقی و سلیقه‌ای همه تلاش کرده‌اند اما اینکه علوم در کنار هم جمع شوند، متفاوت و همپوشانی علم مهم است.

وی در ادامه گفت: اگر هیچ کتاب دیگری را نخوانیم و فقط قرآن را خوب بخوانیم، متوجه می‌شویم که عجول بودن، لجوج بودن و حریص بودن نادرست است. خداوند درباره همه اینها در قرآن آدرس داده است. دنیا می‌گوید که تاریخ شفاهی برای ماندگار کردن آن چیزی است که در خطر فراموشی قرار دارد. تاریخ شفاهی با تعریف مشخص برای مخاطب خاص است، اما اصرار داریم که تکثیر شود و همه تاریخ شفاهی بخوانند. ما توقع داریم تاریخ شفاهی پرمخاطب باشد و همه هم بخوانند. به هر حال امروز تلقی و نگاه محصول‌محور نسبت به تاریخ شفاهی وجود دارد که نگاه اشتباهی است.

قاسمی‌پور افزود: تاریخ شفاهی اساسا حالت پازلی دارد. ما از روی عجله این حالت را به فردمحور تبدیل کرده‌ایم. عموما هم خاطره و بیوگرافی افراد را کار می‌کنیم، در حالی‌که باید حرکت‌های بزرگ مورد بررسی قرار بگیرد. این خاصیت پازلی تاریخ شفاهی نباید فراموش شود. در بحث مخاطب‌شناسی باید بدانیم که مخاطب تاریخ شفاهی خواص هستند ولی ما اصرار داریم که مخاطب تاریخ شفاهی مردم هستند. در گونه‌شناسی تاریخ شفاهی شیوه و روش تحقیق است. خاطره را نباید با تاریخ شفاهی اشتباه بگیریم. شاید این دو اشتراکی داشته باشند اما در کل هر کدام از این دو جدا هستند. این درهم‌آمیختگی اصلا خوب نیست. اگر در سوژه‌یابی نیز یک ساماندهی اتفاق بیفتد، خیلی خوب است.

وی بیان کرد: در واقع تاریخ شفاهی آمد تا امتیازی برای بخش‌های دیده نشده تاریخ باشد. آخرین نکته اینکه ما از فقدان نظامنامه حقوقی در رنج هستیم. دنیا می‌گوید که متن از آن راوی است. اما می‌بینیم که پروژه‌ها بی‌موقع افشاء می‌شوند. در واقع امانتداری در قرآن آمده و آن را به صراحت بیان می‌کند. اما در تاریخ شفاهی اخلاق و امانتداری رعایت نمی‌شود. سبب این امر فقدان نظامنامه حقوقی است. اگر نظام‌نامه حقوقی وجود داشته باشد، افراد با طیب خاطر خاطراتشان را روایت می‌کنند. باید چشم‌انداز را وسعت ببخشیم.



سعی بر این است با روایت‌ها کاستی‌های دوران جنگ بیان شود
یدالله ایزدی در ادامه این نشست گفت: دلیل اینکه منابع و اسنادی در اختیار مصاحبه‌شونده قرار می‌گیرد تا بعد از کسب اطلاع وی مصاحبه انجام گیرد، این است که در مباحثی مانند جنگ به طور دائم فاصله ما با آن زمان زیاد می‌شود و طبیعتا افراد از برخی مسئولیت‌ها و آمار آگاه نیستند. این سطح از اطلاعات در اختیار مصاحبه‌شونده قرار می‌گیرد تا به ما یادآوری شود و در بیان اطلاعات از خطا و اشتباه در امان باشد. در کل برای مصاحبه‌گر باید دارای صلاحیت‌های خاصی باشد.

وی افزود: حتی برخی افراد که به خوش‌ذهنی معروف هستند نیز توافق دارند تا برخی از اطلاعات را پیش از انجام مصاحبه دریافت کنند. سعی بر این است تا کاستی‌های دوران جنگ را با این روایت‌ها بیان کنیم که ورود به این لایه‌ها مستلزم گفت‌و‌گوهاست. مشکلات تاریخ شفاهی با نگاه علمی قابل حل است



تاریخ شفاهی یک روش در بیان تاریخ است
در ادامه این نشست قربانعلی کناررودی گفت: تاریخ شفاهی دو مرحله دارد؛ ثبت و ضبط. شتابزدگی آفت بزرگ هر نوع نگارش است. نباید بدون طرح و برنامه به سراغ تاریخ شفاهی برویم. متاسفانه آنچه که عام است، این است که با انتشار اثر مصاحبه‌کننده و مصاحبه شونده و سازمانی که کار را منتشر کرد، مطرح می‌شود. اگر به این مراحل در تاریخ شفاهی توجه کنیم، مشکلات حل می‌شود.

وی افزود: تاریخ شفاهی به این منظور کار می‌شود، که از تاریخ شناخت داشته باشیم. اصول تاریخ اگر رعایت شود، دچار کمترین آسیب می‌شویم. تاریخ شفاهی یک روش در بیان تاریخ است. چگونه می‌شود تاریخ را قبول نداشته باشیم اما تاریخ شفاهی کار کنیم. باید روی آموزش تاریخ شفاهی کار کنیم. چون آموزش ندیده‌ایم، موضوع‌شناسی بلد نیستیم. وقتی که موضوع‌شناسی بلد نیستیم، طبیعتا تمام کار هم اشکال دارد. متأسفانه بیشتر کتاب‌های تاریخ شفاهی نمایه ندارند. این مشکلات وجود دارد اما با نگاه علمی قابل حل است.



هدفی برای تاریخ شفاهی تعریف نشده است
در ادامه دکتر محمد محمدی‌نیا گفت: چالش این است که متولی تاریخ شفاهی در کشور چه کسی است. یکی از آسیب‌های موجود این است که مشخص نیست شیوه‌نامه‌ها مربوط به چه نهاد و ارگانی است. معضل دیگر بحث سانسور است و در نقطه مقابل تسویه حساب شخصی و جناحی است. تحقیق و پژوهش باید مورد توجه قرار گیرد. توجه نکردن به نکات روان‌شناختی در فرآیند گفت‌و‌گو مشکل دیگری است که در تاریخ شفاهی با آن روبه‌رو هستیم.

وی افزود: توجه به سوژه‌یابی و اینکه فرد به عنوان مقدمات کار چه دوره‌هایی را گذرانیده، از نکات دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. مدیریت گفت‌و‌گو را گاهی مصاحبه‌کننده و در بسیاری از گفت‌و‌گوها به دلیل تبحر مصاحبه‌شونده او به دست می‌گیرد. سازماندهی نیز نکته ظریفی در حفاظت و نگهداری است که کمتر بخشی را می‌بینیم که در این قسمت کاری انجام داده باشد. سیستم مشخصی در این زمینه تعریف نشده است.

محمدی‌نیا بیان کرد: تدوین و انتشار نیز باید مورد توجه قرار بگیرد. شیوه‌نامه‌ها و رویکردها در نگارش و ویراستاری الگوی مشخصی ندارد و سلیقه‌ای پیش می‌رود. مالکیت معنوی هم در بیشتر مواقع سبب کدورت و دعوا می‌شود. راستی‌آزمایی مطالب نیز باید مورد توجه قرار بگیرد. محدودیت انتشار هم از موارد اختلاف برانگیز است. گاهی مصاحبه‌شونده شرط می‌گذارد که در زمان حیات او نباید متن مصاحبه منتشر شود و پروژه سال‌ها متوقف می‌ماند. در کل پروژه بر اساس سلیقه به پیش می‌رود و هدفی برای آن تعریف نشده است.

هدف بر این است مباحث کاربردی و هدفمند شود
همچنین مصطفی نیکنام، دبیر این نشست گفت: هدف این است که به صورت کاربردی به آسیب‌ها و چالش‌های تاریخ شفاهی دفاع مقدس بپردازیم. تا امروز کارهای علمی، کاربردی و تخصصی زیادی در این زمینه انجام گرفته است. سعی بر آن است تا مجموع این مباحث تا حد امکان کاربردی و هدفمند باشد و در جایی به درد بخورد.

وی افزود: اگر در این جلسه به موضوعی بپردازیم، آن موضوع برای جلسه بعد باید مورد تحقیق و پژوهش قرار بگیرد. مشکل در بعضی قسمت‌ها مبنایی است که باید حل شود. به هر صورت در طول این سال‌ها کارهایی انجام شده است که باید مورد بازبینی و بازخوانی قرار بگیرد و بعد از چهل و چند سال موضوعاتی نیز داریم که هنوز مغفول مانده است.